Sytuowanie tłumaczy w przestrzeni „pomiędzy” nie jest w przekładoznawstwie niczym nowym. Pojawia się zarówno w przywoływanych już modelach teoretycz-nych, jak i w metaforycznym obrazie tłumacza jako pośrednika, mediatora lub budowniczego mostów. Refl eksja, jakiej poddawane są te wyobrażenia we współ-czesnych badaniach nad przekładem, pozwala jednak na nowo zrozumieć zna-czenie sfery „pomiędzy”, pozbawiając ją charakteru abstrakcyjnej lub życzeniowej
57 Venuti pisze: „Wspólnoty wyobrażeniowe, które zajmowały Andersona, były wspólnotami nacjonalistycznymi, opartymi na poczuciu przynależności do konkretnego narodu. Przekłady nie-wątpliwie tworzyły takie wspólnoty poprzez import obcych idei, które stymulowały powstawanie masowych ruchów politycznych w kulturze rodzimej”; Por. L. Venuti, Przekład, wspólnota, utopia..., s. 285.
58 A. Pym, Method in Translation History..., s. 177.
konstrukcji. Propozycja Pyma jest odmienna, dlatego że defi niuje między-kultury jako zawodowe, a nierzadko także życiowe przestrzenie tłumaczy, wprowadzając w obszar analizy kategorie biografi i i cielesności59.
Maria Tymoczko pisze, że ideologiczne nacechowanie przekładu jest nieroz-dzielnie związane z „miejscem wypowiadania” (place of enunciation) tłumacza, mającym wymiar nie tylko geografi czny, lecz także czasowy i ideologiczny60. Nie sam tekst przekładu, ale i jego konkretne historyczne usytuowanie staje się noś-nikiem wartości ideologicznej. Przestrzeni „pomiędzy” nie można traktować jako
„gdzie indziej” – romantycznego, elitarnego „ani tu, ani tam”, tworzonego dla ele-gancji analizy. Skoro bowiem uznamy, że tłumacz nie jest ulokowany całkowicie po stronie jednej z kultur, łatwo uczynić go – pisze Tymoczko – niemal wyalie-nowanym i uwolnionym od odpowiedzialności i od społecznej przynależności geniuszem. Równocześnie, skoro tłumacze i tłumaczenia przynależą do kultur narodowych, to te ostatnie jawią się jako nienaruszalne monolity61.
Potwierdzając niejako rozpoznania Pyma, Tymoczko podkreśla, że myśle-nie o pozycji tłumacza w kategoriach abstrakcyjnej przestrzeni „pomiędzy” myśle-nie uwzględnia zaangażowania w życie społeczeństwa, które wymaga pewnej „afi lia-cji” i działania zbiorowego. Umieszczając przekład poza kulturami, wyłączamy z opisu działania wspólnoty nawet na najbardziej podstawowym poziomie publi-kacji i dystrybucji przekładu. W ten sposób ulega zatarciu etyczny wymiar pracy tłumacza i komplikuje się problem lojalności – motyw, który w historii i socjologii przekładu powraca nieustająco62.
Opisując proponowaną przestrzeń między-kultury, Pym ma na myśli kon-kretny wymiar indywidualnych losów i osobistych decyzji poszczególnych ludzi pracujących jako tłumacze63. Życie ludzi uprawiających tę profesję bardzo często
59 Pym wskazuje na zjawisko, które można uznać za kolejny poziom ujawniania swoistej hybry-dyzacji: tłumacze rzadko należą do jednej tylko grupy zawodowej, zwykle łączą przekład z obowiąz-kami wykładowców, nauczycieli, wydawców, redaktorów, pisarzy itd. Otwiera się pole do badań nie tylko nad wzajemnym przenikaniem dyskursów, lecz także nad wielostronnymi uwikłaniami lojal-ności i przynależlojal-ności, co może komplikować odpowiedź na zadawane w procedurze eksplikacyjnej pytanie „dlaczego”; por. A. Pym, Humanizing Translation History, „Hermes – Journal of Language and Communivation Studies” 2009, nr 42, s. 33–36.
60 M. Tymoczko, Ideology and the Position of the Translator. In What Sense Is the Translator „in between”? [w:] Apropos of Ideology, red. M.C. Pérez, St. Jerome, Manchester 2003, s. 181–201; prze-druk w: Critical Readings in Translation Studies, red. M. Baker, Routledge, London–New York 2010, s. 213–228. Tym ostatnim wydaniem się posługuję.
61 Tamże, s. 225.
62 Tamże, s. 226.
63 Napisanie historii tłumaczy jest projektem trudnym, począwszy od braku źródeł, a więc od praktycznej konsekwencji ich niewidoczności, po kwestie teoretyczne, takie jak nieciągły i prze-chodni charakter przestrzeni międzykulturowych. Ambitną próbą zmierzenia się z tym wyzwaniem jest niedawna książka Marzeny Chrobak Między światami. Tłumacz ustny oraz komunikacja między-kulturowa w literaturze odkrycia i konkwisty Ameryki, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego,
wiąże się z podróżowaniem, migracją, byciem „nie u siebie”, hybrydycznością toż-samości i swoistą nomadycznością kulturową. Pisze Pym:
Nomadzi istnieli przed rolnikami i przypuszczalnie będą nadal istnieć po nich. Na począt-ku był ruch fi zyczny i być może będzie też i na końcu. Historia przekładu jest w tej uprzy-wilejowanej sytuacji, że zdaje sprawę z części tego ruchu. Nie powinno się sprowadzać jej do pragnienia stacjonarnej przynależności. […] Idealna historia […] dotyczy ruchu ludzi i tekstów. Może być historią wędrowców, mieszkańców pogranicza, dzieci z mieszanych kulturowo rodzin, ludzkich hybryd. […] Historia przekładu zamiast po prostu uzupełniać historie stabilnych kultur, może pomóc w tworzeniu niestacjonarnej przyszłości64.
Tak wyznaczone cele badań nad historią tłumaczenia i historią tłumaczeń współ-brzmią z wizją utopijnych wspólnot gromadzących się wokół przekładu, opisywa-ną przez Lawrence’ a Venutiego. Jednocześnie przekład okazuje się bezpośrednio związany z przestrzenią i ruchem w przestrzeni, dzięki czemu może stać się kryte-rium organizującym obszary kultury według alternatywnych schematów, opartych na kategoriach innych niż obowiązujące. David Bellos pisze wręcz o bezpośredniej łączności między ukształtowaniem terenu a wielojęzycznością i możliwościami działania tłumaczy65. Odbywane przez konkretne osoby podróże w przestrzeni fi -zycznej są zarazem podróżami w przestrzeniach językowych i kulturowych, stano-wią linie na mapie owej „niestacjonarnej przyszłości”, o której pisze Pym.
Zarysowane powyżej zagadnienia nowocześnie rozumianej historii tłumaczeń i tłumaczy okażą się przydatne w analizie dzieła przekładowego Czesława Miłosza, którego biografi a twórcza ma zdecydowanie charakter „niestacjonarny”. Katego-rie przestrzenne znacząco wpływają na sposób konstruowania i wykorzystywania przekładów w twórczości poety oraz na sposoby wytwarzania znaczeń w tekstach tłumaczonych, zarówno w wypadku polskojęzycznych wersji dzieł języka angiel-skiego, jak i tworzenia kanonu polskiej poezji współczesnej w języku angielskim.
Przedtem jednak omówienia domaga się zagadnienie podmiotowości tłumaczy i ich pozycji jako interpretatorów oraz twórców. Analiza i rozumienie indywi-dualnego wymiaru pracy literackiej autorów przekładów jest nie mniej ważnym aspektem opisu interesujących nas obszarów niż wymiar historyczny i społeczny, ujęcia socjologizujące nie dostarczają bowiem odpowiedzi na wszystkie pytania, jakie rodzą się w związku z dziełem przekładowym Miłosza.
Kraków 2012. Druga część tej publikacji poświęcona jest rekonstrukcji historii konkretnych osób pracujących jako tłumacze zdobywców i odkrywców Ameryk.
64 A. Pym, Method in Translation History..., s. 18–19.
65 D. Bellos, Is Th at a Fish..., s. 351.
Sztuka zakłada wolność. Przekład ogranicza swobodę, ale żąda sztuki.
K. Dedecius1