Miłosz „podporządkowuje swej roli poety, a właściwie inkorporuje w nią, inne swoje role pełnione poza poezją: historyka literatury, wykładowcy, eseisty, pub-licysty, recenzenta” – pisze Jacek Łukasiewicz w szkicu poświęconym poetyckim wypowiedziom Miłosza na temat innych poetów oraz przemianom, jakim podle-ga w jego twórczości relacja z kolepodle-gami po piórze, zwłaszcza z kolepodle-gami nieżyjący-mi2. Wśród wymienionych ról wyraźnie brakuje roli tłumacza. A przecież w twór-czości poetyckiej Miłosza, obok dialogu z polskimi poetami istnieje fascynujący wątek rozmów, a nierzadko sporów, z poetami innych języków. Analiza związków Miłosza z poezją światową zasługuje na osobne obszerne studium, nawet jeśli ograniczyć ją do bezpośrednich powinowactw przywołanych explicite w tekstach poetyckich i eseistycznych autora Gdzie wschodzi słońce i kędy zapada3. Takie przedsięwzięcie komparatystyczne nie mogłoby się obejść bez komponentu prze-kładoznawczego. Uwagi zawarte w poniższym rozdziale stanowią przegląd
wy-1 C. Miłosz, Przedmowa [w:] tegoż, Przekłady poetyckie, Znak, Kraków 2005, s. 7.
2 J. Łukasiewicz, Poeta o poetach, „Teksty Drugie” 2001, nr 3–4, s. 57.
3 Zagadnienie to podjęła Jolanta Dudek w pracach Europejskie korzenie twórczości Czesława Miłosza, Księgarnia Akademicka, Kraków 1995 oraz Miłosz wobec tradycji literackiej [w:] tejże, Poe-zja polska XX wieku wobec tradycji, Universitas, Kraków s. 29–48.
branych wątków rozległego obszaru, jakim jest tłumaczenie poezji na język polski w dziele Czesława Miłosza, oraz próbę opisu sposobu funkcjonowania przekładu w jego twórczości, jak również celów, jakie stawiał mu w szerszej perspektywie współtworzenia polskiej kultury.
W świetle wiedzy o funkcjonowaniu przekładu rozumianego jako czynnik kształtujący międzykulturowy dialog tekstów lub (by odwołać się do tytułu książ-ki Bassnett i Lefèvere’ a4) narzędzie konstruowania kultur, tłumaczenie jawi się nie jako procedura pomocnicza, lecz jako zasadnicze pole twórczej interpretacji w praktyce intertekstualnej i interkulturowej. Praca tłumacza wpisuje się w zakres działań opisywanych przez Itamara Even-Zohara jako planowanie kultury (culture planning): „Planowanie kultury pojmujemy jako dokonywany przez posiadaczy władzy, albo przez »wolne podmioty działające« (free agents) celowy akt inter-wencji w istniejący lub krystalizujący się repertuar”5.
Według Zohara, którego interesuje konstruowanie i planowanie wielkich jed-nostek społecznych, takich jak naród, repertuar kulturowy, czyli „zbiór możliwości (options), którymi grupa ludzi oraz poszczególni członkowie tej grupy posługują się, aby organizować życie”6, pełni funkcję spoiwa zapewniającego wewnętrzną zwartość danej jednostki, a także czynnik umożliwiający odróżnienie jej od ele-mentów zewnętrznych. Niektóre części repertuaru zostają w procesie planowania kultury wybrane jako współtworzące tożsamość zbiorową. Elementy pochodzące z „importu”, a więc na przykład tłumaczenia, mogą się spotkać z oporem (resi-stance), co zgadza się z tezą, że „normalnym” miejscem dla systemu literatury tłumaczonej są peryferie polisystemu danej kultury7. Mówiąc o repertuarze, a nie, jak we wcześniejszych pracach, o pozbawionych elementu osobowego systemach, Even-Zohar uwidacznia znaczenie indywidualnych decyzji i działań w procesie tworzenia kultury. „Wolne podmioty działające” to zasadniczo osoby niemające bezpośredniego dostępu do władzy. Badacz określa je jako „twórców pomysłów”
(idea-makers) oraz „odkrywców możliwości” (option-devisers)8, postrzegając
4 S. Bassnett, A. Lefèvere, Constructing Cultures. Essays on Literary Translation, Multilingual Matters, Clevendon–Philadelphia–Toronto–Sidney–Johannesburg 1998.
5 I. Even-Zohar, Culture Planning and Cultural Resistance in the Making and Maintaining of En-tities, „Sun Yat-sen Journal of Humanities” 2004, nr 14, s. 45. Por. także szkic, w którym Even-Zohar opisuje planownie kultury w perspektywie historycznej: Culture Planning, Cohesion, and the Making and Maintenance of Entities [w:] Beyond Descriptive Translation Studies. Investigations in Homage to Gideon Toury, red. A. Pym, M. Schlesinger, D. Simeoni, John Benjamins, Amsterdam–Philadelphia 2008, s. 277–292.
6 Tamże, s. 355.
7 I. Even-Zohar, Miejsce literatury tłumaczonej w polistystemie literackim oraz tegoż, Th e Mak-ing of Repertoire and the Role of Transfer, „Target” 1997, t. 9, nr 2, s. 355–363.
8 Por. I. Even-Zohar, Idea-makers, Culture Entrepreneurs, Makers of Life Images, and the Pro-spects of Success [w:] tegoż, Papers in Culture Research, Unit of Culture Research, Tel Aviv University Tel Aviv 2010, s. 195–296, www.tau.ac.il/~itamarez/works/books/EZ-CR-2005 2010.pdf (16 stycz-nia 2013).
w nich podmioty uczestniczące nie tylko w podejmowaniu decyzji i planowaniu, lecz także w bezpośrednim wprowadzaniu w życie konkretnych działań zmierza-jących do przeprowadzenia zmian.
Naszkicowana tu skrótowo rama metodologiczna zaproponowana przez Even--Zohara pozwala spojrzeć na twórczość przekładową Miłosza poza tekstowymi kategoriami odpowiedniości i odwzorowania, jako na aktywną działalność „wol-nego podmiotu” realizującego pewną wizję zmiany kulturowej. Co istotne, nie musi to prowadzić do rezygnacji z analizy konkretnych decyzji podejmowanych w konkretnych pracach przekładowych. Połączenie szerokiej perspektywy, jaką otwiera koncepcja planowania kultury, z odczytaniami poszczególnych tłuma-czeń daje, jak ufam, możliwość zrozumienia ich roli w literaturze polskiej, tym bardziej że tłumaczem jest poeta zajmujący w niej szczególną pozycję. W tym rozdziale omawiam zagadnienia związane z dokonanymi przez Miłosza przekła-dami dwudziestowiecznej poezji języka angielskiego na język polski. Spoglądam na nie przez pryzmat wpisanej w nie autorskiej interpretacji, a zwłaszcza roli, jaką tłumacz wyznaczał tym tekstom we własnym projekcie twórczym9 oraz w rozwoju polskiej poezji współczesnej, za której planowanie czuł się odpowiedzialny.
Analiza twórczości przekładowej Miłosza pozwala wyznaczyć linię napię-cia między dwoma punktami: odkryciem przez niego w latach czterdziestych XX wieku poezji języka angielskiego i przekonaniem o potrzebie przedstawie-nia jej polskim czytelnikom, szczególnie pisarzom, a otwarcie wygłaszaną od lat sześćdziesiątych krytyką poezji amerykańskiej, połączoną z negatywną oceną fa-scynacji obcymi wzorcami i powtarzania ich bez krytycznej refl eksji nad ich war-tością z perspektywy osiągnięć poezji rodzimej.
Entuzjazm odkrywcy w połączeniu z misjonarskim zapałem do dzielenia się znaleziskami są czytelne w tekstach przekładowych i paraprzekładowych powsta-łych podczas okupacji i w powojennym okresie podróży, lektur i odkryć poety-ckich, których wyraz stanowi między innymi tom Kontynenty. Moment przyję-cia postawy krytycznej nie daje się tak jednoznacznie usytuować w chronologii twórczości tłumaczeniowej Miłosza; krytyczny dystans dostrzegalny już w teks-tach powstałych w czasie pierwszego pobytu poety w Ameryce, uwidacznia się stopniowo od lat sześćdziesiątych, kiedy – zgodnie z określeniem samego poety – rozpoczyna się „faza polska” jego działań translatorskich, czyli praca nad tłuma-czeniem polskich wierszy współczesnych na język angielski. Równocześnie Mi-łosz w eseistyce i poezji toczy spór z kulturą i poezją amerykańską10. Wypisy z ksiąg
9 Świadoma, że wyraz „projekt”, nadużywany w dzisiejszej polszczyźnie, nabiera charakteru sło-wa wytrychu i traci funkcjonalność, posługuję się nim jednak, zwłaszcza w kontekście myśli Even--Zohara o planowaniu kultury, na oznaczenie pewnej całości dzieła, które z pewnej perspektywy jawi się jako realizowany konsekwentnie plan czy też porządkująca zasada działania twórczego.
10 Andrzej Franaszek przytacza fragment niepublikowanego satyrycznego utworu o poetach amerykańskich już z 1947 roku: „Sztuka to bardzo rzecz nabożna:/ pacjenci smażą się na rożnach,/
użytecznych (1994) i otaczająca ten zbiór eseistyka między innymi z tomu Życie na wyspach (1997) jest – jak się wydaje – najbardziej jednoznaczną deklaracją tej postawy. A przez cały ten czas przekład jako praktyka twórcza stanowi waż-ny element projektu poetyckiego Miłosza, współtworzący swoistą topografi ę jego poetyckiego świata.