Lefèvere wypracowuje kategorie, które stanowią szkielet jego koncepcji refrak-cji i prze-pisania, na podstawie analizy dziejów tłumaczenia w ich różnorodnych przebiegach. Omawiając przypadek Septuaginty, przedstawia model funkcjono-wania tekstu w kulturze nastawionej na promowanie i wspieranie tłumaczenia, czego przykładem jest właśnie historia Biblii. Model ten porównuje z innym, w którym przekład uchodzi za tabu, tak jak to się dzieje w kulturze islamu w od-niesieniu do Koranu. Pierwszy z modeli zakłada ruch od tekstu oryginalnego ku czytelnikowi i jego językowi, oparty na wierze, że znaczenia da się odtwarzać w in-nym medium; w drugim modelu, uzależniającym poznanie tekstu od opanowania języka oryginału, ruch jest odwrotny, a znaczenia trwale związane ze szczególnym systemem znakowym. W pierwszym modelu obraz oryginału zostaje utrwalony
10 Tamże, s. 15.
za pośrednictwem tekstu w języku obcym, który reprezentuje i zastępuje11 tekst w języku źródłowym, w drugim natomiast tworzony jest w procesie studiów, czę-sto na podstawie komentarzy, glos i objaśnień; może to być także paradoksalna lektura niedokonana, realizująca się w akcie wiary w znaczenie niedostępnego językowo tekstu. W obu sytuacjach pojawia się pewne przesunięcie, dystans, od-dalenie. W obu też obserwować można swoiste zanikanie oryginału, który nie jest bezpośrednio dostępny w odbiorze, staje się zatem rodzajem absolutu urojonego.
Lefèvere bardziej skupia się jednak na socjologicznych niż hermeneutycznych aspektach analizowanych przykładów, a za podstawową kategorię w wyjaśnianiu wielorakich scenariuszy w dziejach tłumaczenia oraz różnorodnych modeli prak-tyki i metodologii badawczych przyjmuje kategorię authority. Termin ten, nie-łatwy do przełożenia na język polski, w angielszczyźnie łączy w sobie dwa ściśle splecione znaczenia: władzy i autorytetu12, sygnalizując zarazem pokrewieństwo z kategorią autorstwa. W odniesieniu do przekładu mamy do czynienia z nakła-dającymi się na siebie obszarami władzy/autorytetu13 pochodzącymi z różnych porządków. Przede wszystkim jest to władza/autorytet patrona, czyli instytucji lub osoby, która zamawia i publikuje przekład, a zatem odpowiada za ekonomicz-ny wymiar jego powstawania i funkcjonowania; dalej mowa o władzy/autorytecie tekstu wyjściowego wybranego do przekładu; ten aspekt łączy się z władzą/auto-rytetem, jakimi autor i tłumacz cieszą się w swoich obszarach kulturowych, choć istotna jest głównie domena kultury docelowej, czyli obszar oddziaływania prze-kładu. Przekładowa relacja międzykulturowa opiera się na władzy/autorytecie, a co za tym idzie, nigdy nie jest symetryczna, ponieważ ani języki, ani kultury, ani poszczególne teksty nie zajmują równorzędnych pozycji, lecz pozostają w relacji podrzędności, która warunkuje przekład. Lefèvere stwierdza:
11 Hermans stwierdza, że opisy powstawania Septuaginty, jakie można znaleźć u Filona z Alek-sandrii (De vita Mosis) oraz świętego Augustyna (De doctrina Christiana, De civitate Dei), pod-kreślające cudowny charakter procesu przekładu i bezpośrednie zaangażowanie Ducha Świętego w dyktowanie tłumaczenia, mają nadać tekstowi wartość i autorytet równe oryginałowi. Dzięki temu przekład mówi za oryginał, a w rezultacie go zastępuje, blokując możliwość kolejnych przekła-dów; por. T. Hermans, Th e Conference of the Tongues, St. Jerome, Manchester 2007, s. 4–5.
12 Shorter Oxford English Dictionary podaje m.in. następujące znaczenia tego wyrazu: 1. power or right to enforce obedience; moral or legal supremacy; the right to command, or give an ultimate decision. 2. derived or delegated power; authorization. 3. those in authority. 4. power to infl uence the conduct and actions of others. 5. power over the opinions of others; authoritative opinion; intellectual infl uence. 6. title to be believed; authoritative statement; weight of testimony. Zob. Th e Shorter Oxford Dictionary on Historical Papers, red. C.T. Onions, wyd. 3, Clarendon Press, Oxford 1973.
13 Z braku dobrego rozwiązania w polszczyźnie będę się tymczasowo posługiwać takim podwo-jonym terminem: „autorytet” jest słowem powszechnie interpretowanym pozytywnie, w kontekście funkcjonowania przekładu ważne jest natomiast zachowanie co najmniej neutralności aksjologicz-nej i emocjonalaksjologicz-nej.
Jeśli tworzymy teksty „odnoszące się” do innych tekstów, zamiast tworzyć własne, dzieje się tak najprawdopodobniej dlatego, że przypisujemy tamtym prestiż dużo większy od tego, na jakiego osiągnięcie moglibyśmy liczyć dzięki własnym utworom. Innymi słowy, powo-łujemy się na autorytet tekstu, który przedstawiamy w przekładzie. Otrzeźwiające może się okazać przypomnienie, że niektóre arcydzieła literatury światowej, takie jak Don Kichot Cervantesa, podają się za przekłady zaginionych oryginałów, to znaczy odwołują się do nieistniejących tekstów w celu zyskania pewnego rodzaju uprawomocnienia, które – takie powstaje wrażenie – bez tego nie byłoby dość wyraźne14.
Antologia Translation/History/Culture. A Sourcebook, z której pochodzą cy-towane słowa, jest zbiorem wypisów z korpusu tradycji „przednaukowego”
przekładoznawstwa. Ambicją autora antologii jest dokonanie swoistej refrakcji cytowanych tekstów. Dawne teksty przywoływane są w konkretnym celu i ujaw-niają konkretne intencje realizującego swą władzę/autorytet antologisty. Układ antologii jest tematyczny, a nie chronologiczny, i podporządkowany wyznaczo-nym przez badacza kategoriom. Lefèvere analizuje więc czynniki ideologiczne wpływające na tworzenie przekładów, patronat, który wprowadza takie warunki, poetyki obowiązujące w danym okresie oraz dopuszczalne wzorce dyskursywne, które są wyrazem obowiązujących modeli ideologicznych, kanoniczność kultur i tekstów, a w końcu także różnice i ograniczenia narzucane przez język oraz kon-kretne techniki i strategie przekładowe.
Jak nietrudno dostrzec, konstrukcja pola oglądu uległa tu znacznej zmianie w stosunku do przekładoznawstwa tradycyjnego, w którym ostatnia, najmniej istotna z przywołanych grup zagadnień stanowiła temat centralny, podczas gdy zagadnienia wysuwane przez Lefèvere’ a na pierwszy plan nie wchodziły na ogół w zakres zainteresowań. W obręb translatologii zostają zatem wprowadzone nowe kategorie i obszary badawcze. Lefèvere dąży jednak nie tylko do wyznaczenia no-wych kierunków rozwoju tej dyscypliny, lecz także do wykazania, że w istocie od dawna były one obecne w refl eksji nad przekładem, choć z różnych powo-dów pozostawały na marginesie głównego nurtu. Badacz niejako pozyskuje prze-szłość jako sprzymierzeńca w przedsięwzięciu tworzenia nowych perspektyw dla Translation Studies, ukazując zrekonstruowaną przez siebie alternatywną linię genealogiczną kulturowo i socjologicznie zorientowanego przekładoznawstwa, wykraczającego poza model proponowany przez językoznawstwo lub stylistykę porównawczą.
Także Douglas Robinson, redaktor obszernego tomu Western Translation Th eory from Herodotus to Nietzsche15, stawia sobie za cel przedstawienie tradycji
14 Translation/History/Culture..., s. 1–2.
15 D. Robinson, Westem Translation Th eory from Herdotus to Nietzsche, St. Jerome, Manchester 1997 [2002]. Tłumacz-redaktor pozostawia wyraźny „odcisk palca” na kompozycji całości tomu.
Większość tekstów zamieszczonych w książce została na jej potrzeby po raz pierwszy przez Robin-sona właśnie przełożona na angielski; istniejące przekłady, zwłaszcza z języka niemieckiego, zostały
przekładoznawczej w ciągu wieków z równoczesnym naświetleniem jej aktualno-ści w ramach nowego paradygmatu. Maksymalnie szeroka czasowo prezentacja zebranych – nie bez trudności, jak zaznacza sam Robinson – dokumentów łączy się tu z ambicją ukazania obszarów tematycznych, które przez stulecia podlegały systematycznemu tłumieniu, zwłaszcza dotyczących aspektów tworzenia i funk-cjonowania przekładów pojawiających się na styku kultury i polityki imperialnej16 oraz związanych z przemianami społecznymi, szczególnie kulturową emancypa-cją kobiet. Te przestrzenie tematyczne zostały szerzej przedstawione i twórczo sproblematyzowane w pracach teoretycznych powstających dopiero w ostatniej dekadzie XX wieku17. Robinson, sięgając do literatury źródłowej, rekonstruuje hi-storię niejako na własnych warunkach, czy też na warunkach określanych przez horyzont jego epoki, korzysta bowiem – zwłaszcza w odniesieniu do kobiecych wypowiedzi o przekładzie – z korpusu wiedzy wypracowanego przez badaczy li-teratury dawnej18.