W swojej pracy Translation and the Languages of Modernism. Gender, Politics, Language, której bohaterem jest w dużej mierze Pound jako tłumacz, Stephen Yao dowodzi, że autor Cantos umieszcza przekład w samym centrum swojego programu odnowy dyskursu poetyckiego. Program ten jest próbą rozwiązania fundamentalnych dylematów modernizmu, związanych z zanikiem stabilnych metafi zycznych i aksjologicznych podstaw rzeczywistości oraz koniecznością znalezienia nowego języka reprezentacji wobec kryzysu form poetyckich90. Nie-wykluczone, że Pound to najpłodniejszy i najbardziej charakterystyczny pisarz--tłumacz wśród anglojęzycznych modernistów, ale ślady obecności różnorakich form przekładu – twierdzi Yao – można odnaleźć w dziełach niemal wszystkich wybitnych twórców tamtej epoki. Jako tłumacz Trachinek Sofoklesa (1938) jest Pound tylko jednym spośród modernistycznych autorów anglojęzycznych wersji
87 Tamże, s. 38. Przy większości pozycji na tej liście lektur Pound dodaje uwagę: „nie ma przy-datnej wersji anglojęzycznej”, sugerując po pierwsze konieczność znajomości języków obcych, po drugie – dokonywania dobrych przekładów.
88 Tamże, s. 36.
89 Tamże.
90 S. Yao, Translation and the Languages of Modernism. Gender, Politics, Language, Palgrave Macmillan, New York 2002, s. 7 i n.
dramatów greckich. Yeats przełożył Króla Edypa (1928) i Edypa w Kolonie (1934);
grecką poezję i dramat (m.in. Iona Eurypidesa) tłumaczyła także H.D., czyli Hil-da Doolittle; Richard Aldington ma w swoim imponującym dorobku kilkanaście przekładów, w tym Alcestis Eurypidesa, wybór anakreontyków, poezję Meleagra i Anyte z Tegei, łacińską poezję renesansu, Dekameron, dramaty Goldoniego, Kandyda oraz listy Voltaire’ a, pań de Sévigné i d’ Epinay. William Carlos Williams obszernie tłumaczył literaturę hiszpańskojęzyczną (m.in. Nerudę, Ocampo, Paza, Hernandeza), T.S. Eliot przełożył Anabase Saint-John Perse’ a, a Joyce – dramaty Hauptmana: Przed wschodem słońca i Michael Kramer.
Przekład staje się również koniecznym elementem interpretacji dzieł angloję-zycznych modernistów, ponieważ ich cechą szczególną jest wielojęzyczność. Tak-że tutaj twórczość Pounda – zwłaszcza Hugh Selvyn Mauberley i Cantos – moTak-że być najwyrazistszą ilustracją, niemniej wielojęzyczna jest również Ziemia jałowa, którą w twórczości Eliota poprzedzają wiersze pisane przez poetę po francusku;
Williams zatytułował swój tom poetycki Al Que Quiere!; Stevens wielu wierszom nadawał tytuły francuskie, a język Finnegans Wake Joyce’ a jest przekładową wer-sją angielszczyzny poszerzonej o potencjał „wmontowanych” w nią na zasadzie kolażu kilkudziesięciu innych języków. Zabiegi te są mniej lub bardziej radykal-nymi eksperymentami w zakresie przekraczania zastanego języka poprzez jego hybrydyzację, zaburzenie czystości i autonomii, wymuszenie na nim konfrontacji z obcością, rewizję autodefi nicji i granic.
Kolejnym obszarem modernistycznego eksperymentowania z mieszaniem ję-zyków jest autotranslacja – istotna dla literatury modernistycznej praktyka, która podważa wyraźny podział na pisarstwo oryginalne i tłumaczenie. Analiza auto-translacji prowadzi do pytań o dwu- lub wielojęzyczność tekstu, autorskie kom-petencje tłumacza i tłumaczeniowe komkom-petencje autora, status podmiotu w akcie tłumaczenia oraz autonomię tekstu oryginalnego i tekstu tłumaczonego. Przekła-du własnych dzieł dokonywali między innymi James Joyce, Samuel Beckett, Ra-bindranath Tagore i Vladimir Nabokov91. Przekłady autorskie – by użyć terminu wprowadzonego przez Edwarda Balcerzana92 – stanowią szczególną przestrzeń
91 Na ten temat pisali m.in.: J.W. Hokenson, M. Munson, Th e Bilingual Text. History and Th eory of Literary Self-Translation, St. Jerome, Manchester 2007; B. Fitch, Th e Status of Self-Translation, „Texte”
1985, nr 4, s. 111–125; G. Steiner, Extraterritorial. Papers on Literature and Language Revolution, Faber, London 1992; J. Risset, Joyce Translates Joyce, „Comparative Criticism” 1984, nr 6, s. 3–214; B. Fitch, Beckett and Babel. An Investigation into the Nature of Bilingual Work, University of Toronto Press, To-ronto–Buff alo–London 1988; M. Sengupta, Translation, Colonialism and Poetics. Rabindranath Tagore in Two Worlds [w:] Translation/History/Culture. A Sourcebook, red. S. Bassnett, A. Lefèvere, Routledge, London–New York 1992, s. 56–63; E.K. Beaujour, „Alien Tongues”. Bilingual Russian Writers of the First Emigration, Cornell Univesity Press, Ithaca 1989; J. Grayson, Nabokov Translated. A Comparison of Nabokov’ s Russian and English Prose, Oxford University Press, Oxford 1977.
92 E. Balcerzan, Tłumaczenie autorskie. Drugie palenie Paryża [w:] tegoż, Literatura z literatury (strategie tłumaczy), Śląsk, Katowice 1998, s. 81–91.
ekspresji i kreacji podmiotowości, znajdują bowiem silne zakorzenienie w kon-tekście biografi cznym autora-tłumacza i w zmiennym konkon-tekście kulturowym.
Przekładoznawstwo spod znaku ekwiwalencji traktuje autotranslację jako zjawisko wyjątkowe i marginalne – także dlatego, że okazuje się ono metodo-logicznie kłopotliwe w opisie. Anton Popovič, klasyfi kując autotranslację jako
„prawdziwy przekład”, a nie „wariant tekstu oryginalnego”, zaleca opisywanie jej metodami przekładoznawstwa93. Werner Koller natomiast wydziela ją z obsza-ru tłumaczeń, ponieważ – jak twierdzi – autotranslacja wymaga innej defi nicji wierności przekładowej: autorowi przysługuje prawo do wprowadzania w tek-ście zmian, do jakich nie jest uprawniony zewnętrzny tłumacz94. Popovič roz-licza zatem „przekład” z adekwatności wobec „oryginału”, a więc przyjmuje ist-nienie relacji zależności i odpowiedniości, która ma podlegać weryfi kacji; Koller tymczasem przez przyznanie „autorowi-tłumaczowi” szczególnych kompetencji w dysponowaniu dziełem, jakich nie byłby skłonny udzielić tłumaczowi, neguje zasadność tego rodzaju procedur95. Opisy literaturoznawcze idą w podobnym kierunku. Brian Fitch, pisząc o dwujęzycznej twórczości Samuela Becketta, określa zagadnienie autotranslacji jako ontologiczne, w tym przypadku związek między oryginałem a przekładem jest bowiem innej natury niż w przypadku tłumaczeń dokonywanych przez osobę niebędącą autorem, a polega na wspólnej
„intencji” obu wersji utworu, dając w rezultacie teksty paralelne, które łącznie tworzą wirtualne dzieło zawierające pełnię sensów96. Elizabeth Klosty Beaujour z kolei w pracy o dwujęzycznej twórczości pisarzy rosyjskich mówi o jedności głosu obu tekstów stanowiących autorsko-translacyjną parę, jedności świadczą-cej o tym, że wyrastają one z tej samej głębokiej struktury trwająświadczą-cej pod po-wierzchnią obu języków97.
Nieco inaczej patrzy na zjawisko autotranslacji przekładoznawstwo „epoki zwrotów”. Th eo Hermans pisze o autotranslacji jako o rodzaju „uwierzytelnie-nia” (authentication) przekładu, to znaczy nadania mu przez instancję posiada-jąca władzę, w tym wypadku przez autora, statusu tekstu ekwiwalentnego wobec oryginału, zasadniczo bez względu na tekstowe wyznaczniki owej ekwiwalencji.
Autotranslacja jest w tym ujęciu aktem przeniesienia władzy autorskiej i stąd wynika wysoki prestiż, jakim cieszy się w odbiorze społecznym98. Autotransla-cja neguje zatem swoją przekładowość i zbliża się do pozycji substytutu dzieła
93 A. Popovič, Dictionary for the Analysis of Literary Translation, University of Alberta, Edmon-ton 1976.
94 W. Koller, Einfuerung in die Ueberzetzungswissenschaft , Quelle und Meyer, Heidelberg 1979 [1992].
95 Por. także M. Perry, Th ematic and Structural Shift s in Auto-translation by Bilingual Hebrew--Yiddish Writers, „Poetics Today” 1981, nr 2 (4), s. 181.
96 B. Fitch, Beckett and Babel..., s. 138.
97 E.K. Beaujour, „Alien Tongues”..., s. 175–176.
98 T. Hermans, Th e Conference of the Tongues..., s. 19–25.
oryginalnego, stając się dla Hermansa kolejnym dowodem na prawdziwość tezy, że absolutna ekwiwalencja, którą może ustanowić tylko i wyłącznie zewnętrzny, instytucjonalny akt perlokucyjny, jest kresem przekładu99.
Nie oznacza to wszakże kresu badań nad przekładem autorskim. Nasuwa się wiele pytań, które nie dotyczą zagadnienia wierności czy ekwiwalencji tekstów i przyznawanej autorowi-tłumaczowi swobody, ale tego, na jakich warunkach i w jakich okolicznościach powstają autorskie przekłady, którzy autorzy po-dejmują się ich tworzenia oraz dlaczego to robią100. Zestaw problemów jest tu zbliżony do zestawu związanego z „humanizacją” badań nad historią przekładu.
Decyzja o tłumaczeniu własnych dzieł na język obcy lub napisaniu ich w języku obcym łączy się nierzadko z dramatycznymi okolicznościami biografi cznymi czy politycznymi101. Analiza autotranslacji może więc stać się przyczynkiem do opisu szerszych procesów kulturowych, a zwłaszcza sfery między-kultury. Płyną z niej także interesujące wnioski dotyczące polityki kulturowej, co nie znaczy, że róż-nice między wersjami na poziomie struktury i poetyki całkowicie znikają z pola widzenia.
Wielojęzyczność literatury i przekład autorski nasuwa wiele ciekawych pytań badawczych w kontekście biografi i i genealogii autora-tłumacza (gdzie mieszkał?
jakie znał języki? jakie miał kompetencje kulturowe?), zmian politycznych i spo-łecznych, migracji, wielokulturowości, a także globalizacji (czy i w jakim stop-niu los autora-tłumacza był skutkiem działania czynników historycznych i po-litycznych? w jakim sensie jego dzieło problematyzuje te kwestie?). Pojawia się zagadnienie autorytetu w tworzeniu kanonu, kontroli nad przekładowym „dal-szym życiem” dzieł oraz polityki kulturowej (jaki jest prestiż używanych przez autora-tłumacza języków? jakie i czyje interesy stoją za decyzją o autotranslacji?
jak prestiż twórcy kształtuje odbiór jego dzieła w autorskim przekładzie? jakie wnioski można wyciągnąć z analizy paratekstów towarzyszących dziełu?). Takie wybory czy zaszeregowania dokonywane są na tle istniejącej polityki tożsamości, innej w każdej epoce. Od czasów romantyzmu, defi niuje się ją najczęściej przez pojęcie narodu, którego podstawę stanowi wspólny język, a autotranslacja to wykroczenie poza wyznaczone w ten sposób ramy. Historia literatury ostatnich dwóch wieków, na przykład bliskiej nam literatury Europy Środkowej, dostarcza licznych przykładów tożsamości i biografi i niejednoznacznych, skomplikowa-nych i mnogich. Przekład autorski to bodaj najwyrazistszy przejaw hybrydycznej podmiotowości.
99 Tamże, s. 24–25.
100 Por. R. Grutman, Auto-translation [w:] Routledge Encyclopaedia..., s. 17–20.
101 Przykłady z historii tylko XX wieku można mnożyć. Bogatego materiału dostarczają litera-tury Europy Środkowej i Wschodniej, ale także literatura Niderlandów, Belgii czy Katalonii. Także literatury Afryki i innych obszarów postkolonialnych są pod tym względem interesującym obsza-rem.