prof. dr hab. – etnolog, socjolog, historyk
Urodził się 17 IV 1914 r. w Grodzisku Dolnym w Rzeszowskiem, w rodzinie drobnych rolni-ków Michała i Katarzyny z d. Kuras. Dzieciństwo i młodość przeżył w trudnych warunkach. Ojciec długo nie wracał z niewoli w Rosji, a po powrocie chorował. Wieś rodzinna, o bogatym życiu kultu-ralnym i silnym ruchu ludowym oraz o rozbudzo-nych wśród młodzieży aspiracjach edukacyjo rozbudzo-nych, ukształtowała osobowość i wpłynęła na zaintereso-wania naukowe profesora. Wracał do niej niejed-nokrotnie, utrzymywał kontakt z jej mieszkańcami i wiedzę o niej wykorzystywał w swoich pracach.
Do szkoły powszechnej uczęszczał w Grodzisku i w Leżajsku, maturę uzyskał w leżajskim Gimna-zjum im. Bolesława Chrobrego w r. 1934. W tym właśnie roku został przyjęty do Wyższego Katolickiego Studium Społecznego w Poznaniu, które ukończył w 1936 r., przedstawiając pracę dyplomową pt. Przyczynki do urbanizacji robot-ników wielkopolskich. W l. 1937–1939 studiował socjologię na Uniwersytecie Warszawskim pod kierunkiem prof. Józefa Chałasińskiego. Studia łączył z pracą podjętą w Państwowym Instytucie Kultury Wsi. Badał, wysłany przez ten In-stytut, emigrację ze wsi polskiej w Danii. W r. 1939 objął obowiązki sekretarza Komitetu Redakcyjnego „Przeglądu Socjologicznego”.
W czasie wojny wrócił do Grodziska. Utrzymywał się jako fotograf, prowadził tajne nauczanie, uczestniczył w podziemnym ruchu ludowym i przewodniczył tamtejszej Delegaturze Polskiego Komitetu Opiekuńczego. W r. 1940 zawarł związek małżeński z Marceliną Krylą. Miał troje dzieci: Halinę (ekonomistkę, ur. w 1945 r.), Małgorzatę (psycholożkę, ur. w 1946 r.) oraz Wojciecha (etnologa, antropologa kulturowego, ur. w 1957 r.).
Do Poznania przyjechał ponownie już w lutym 1945 r. z ekipą Polskiego Ko-mitetu Wyzwolenia Narodowego i został zatrudniony w Wojewódzkim Urzędzie
– 41 –
BURSZTA JÓZEF
Ziemskim. Jesienią tego roku ukończył studia socjologiczne na UP, przygotowując, pod kierunkiem prof. Tadeusza Szczurkiewicza, pracę magisterską Biedota wiej-ska w strukturze społecznej wsi. W r. 1946 przeniósł się do Instytutu Naukowo--Wydawniczego Ruchu Ludowego „Polska” na stanowisko kierownika wydawnictw.
Pracując zawodowo, związał się z UP, przyjmując, 1 XII 1946 r., obowiązki asystenta wolontariusza w Katedrze Historii i Socjologii Wsi, ówczesnego Wy-działu Rolniczo-Leśnego UP, kierowanej przez prof. Stanisława Szczotkę. W Ka-tedrze jako adiunkt został zatrudniony 1 V 1947 r. Obroniona w tym roku praca doktorska z socjologii pt. Ruchliwość społeczna na wsi małopolskiej. Studium wsi Grodzisko w powiecie łańcuckim, której promotorem był prof. T. Szczurkiewicz, dotyczyła rodzinnej wsi. Jesienią 1947 r. przeniósł się do Katedry Socjologii Wy-działu Humanistycznego UP. Likwidacja w r. 1951 placówek i studiów socjologicz-nych spowodowała przeniesienie się do Katedry Historii Gospodarczej Wydziału Filozoficzno-Historycznego UP. Nawiązany już przedtem kontakt z historykami społeczno-gospodarczymi, zacieśniony podjęciem się sekretarzowania wychodzą-cych w Poznaniu „Roczników Dziejów Społecznych i Gospodarczych”, zaowocował autorstwem dwóch nowatorskich książek pt. Wieś i karczma. Rola karczmy w życiu wsi pańszczyźnianej (1950) oraz Społeczeństwo i karczma. Propinacja, karczma i sprawa alkoholizmu w społeczeństwie polskim XIX wieku (1951). Były one bliskie pracom powstałym w kręgu historyków należących do szkoły Annales, bo posłu-giwały się paradygmatem kulturowym w badaniach historii społecznej. Źródła inspiracji profesora były jednak inne. Dostarczały ich dzieła polskich uczonych, w tym prace wielu naukowców związanych z UP, socjologów (F. Znanieckiego, T. Szczurkiewicza, J. Chałasińskiego) i historyków (F. Bujaka, J. Rutkowskiego), a także, co jest szczególne w życiorysie naukowym J. Burszty, doświadczenia ze środowiska, w którym wyrósł. Prace te, w kategoryzacji współczesnej, mieszczą się w dziedzinie studiów z antropologii historycznej.
Zaproszony przez Uniwersytet Łódzki pracował tam w l. 1954–1956 w Ka-tedrze Historii Polski jako zastępca profesora, a od r. 1955 – jako docent. Nie opuścił jednak Poznania, do Łodzi dojeżdżał. Z tego okresu pochodzą jego ba-dania nad osadnictwem wiejskim zakończone książką Od osady słowiańskiej do wsi współczesnej. O tworzeniu się krajobrazu osadniczego ziem polskich (1958).
Problematyka jego zainteresowań, znajdujących odbicie w publikacjach, była jednak szersza. Obejmowała m.in. handel na Wiśle i techniki spławu, kwestie własności gromadzkiej, migracje oraz budownictwo małomiasteczkowe, a także edytorstwo źródeł historycznych. W tej ostatniej dziedzinie ważne było wydanie, wraz z Czesławem Łuczakiem, Inwentarzy mieszczańskich z wieku XVIII z ksiąg miejskich i grodzkich Poznania (t. I, 1962; t. II, 1965). W badaniach Burszta uwzględnił historię kultury materialnej.
Na UP powrócił w r. 1956 do stworzonego dla niego Zakładu Historii Kultury Materialnej w ramach Katedry Etnografii Wydziału Filozoficzno-Historycznego
BURSZTA JÓZEF
UAM. W związku z trudną sytuacją Katedry (brakiem kierownika, zawieszeniem studiów etnograficznych) przejął jej kierownictwo potwierdzone uchwałą Rady Wydziału w r. 1958. W II poł. l. 50. i na początku l. 60. opracowywał programy, gromadził zespoły współpracowników oraz przystąpił do realizacji trzech wiel-kich projektów badawczych i edytorswiel-kich, ważnych dla etnologii polskiej: prac nad kulturą ludową Wielkopolski, studiów nad procesami przemian społeczno--kulturowych w środowiskach osadników na ziemiach północnych i zachodnich Polski, zajął się również opracowaniem, reedycją i edycją materiałów Oskara Kolberga.
W badaniach Wielkopolski, zapoczątkowanych już w r. 1956, profesor przyjął koncepcję kultury ludowej jako zjawiska historycznego, z najpełniej-szym okresem rozwoju w XIX i XX w., którą rekonstruuje się nie tylko na podstawie najważniejszych dla niej badań terenowych, ujmujących niektó-re aspekty współczesności, ale także źródeł historycznych. Dlatego właśnie w zespole badawczym i autorskim trzytomowej Kultury ludowej Wielkopolski (1961–1967) znalazło się wielu historyków. Nieco później, w r. 1958, stwo-rzył zespół i zainicjował badania w drugim ważnym nurcie swej działalności naukowej nawiązującej do jego wiedzy socjologicznej, a mianowicie studiów nad procesami przeobrażeń społeczno-kulturowych na Ziemiach Zachodnich i Północnych rozpatrywanych głównie z perspektywy procesów adaptacji i integracji w środowiskach osadników. Długoletnie badania terenowe, prowa-dzone w Zielonogórskiem i Koszalińskiem, zaowocowały wieloma artykułami i książkami profesora oraz jego współpracowników, m.in. opublikowanym pod jego redakcją dziełem pt. Stare i nowe w kulturze wsi koszalińskiej (1964), które były wyrwaniem się ze schematycznie i ideologicznie traktowanych koncepcji kultury ludowej i zapoczątkowały zwrot etnologii w kierunku badań współczesności i jej zbliżanie się do antropologii kulturowej. Przyjęcie przez Bursztę w r. 1961 obowiązków redaktora naczelnego Dzieł wszystkich Oskara Kolberga i stworzenie w Poznaniu zespołu redakcyjnego doprowadziło nie tylko do reedycji i edycji, do roku jego śmierci, 65 tomów tych Dzieł, ale także otworzyło nowy nurt w jego badaniach. Były to studia nad miejscem kultury ludowej w kulturze narodowej oraz kulturotwórczą rolą społeczności wiejskich, których wynikiem stały się następujące książki: Kultura ludowa – kultura narodowa (1974) oraz Chłopskie źródła kultury (1985).
Wymienione powyżej kierunki badań i ich wyniki były ważne i sprzyjały rozwojowi etnologii polskiej. O szczególnym miejscu profesora w tym rozwoju i ogólnopolskim środowisku etnologicznym zadecydowało jednak podjęcie przez niego refleksji nad stanem i perspektywami uprawianej dyscypliny. Postulował i praktykował w pracach badawczych włączenie ówczesnej etnografii do studiów nad współczesnością, upowszechnił i rozwinął koncepcję folkloryzmu, podkreś-lał związki, a nawet tożsamość etnologii z antropologią społeczno-kulturową.
– 43 –
BURSZTA JÓZEF
Zabiegał o zniesienie powojennej izolacji etnologii polskiej i przywrócenie jej kontaktów z nauką europejską i światową. Od r. 1975 był członkiem Komitetu Narodowego Międzynarodowej Unii Nauk Antropologicznych i Etnologicznych (IUAES), w której kongresach uczestniczył. Utrzymywał kontakty z zagraniczny-mi towarzystwaz zagraniczny-mi etnologicznyz zagraniczny-mi, był m.in. honorowym członkiem Słowackiego Towarzystwa Ludoznawczego oraz Węgierskiego Towarzystwa Etnologicznego.
Publikował w periodykach zagranicznych w Bułgarii, Czechosłowacji, Jugosławii, Niemczech, Szwecji i na Węgrzech. Zasiadał w Komitecie Redakcyjnym mię-dzynarodowego czasopisma „Ethnologia Slavica” (1969–1987). Zorganizował III Międzynarodową Konferencję Etnografów (Błażejewko 1975) i był współ-gospodarzem VIII Seminarium Ethnologicum (Julin 1975). Jego działalność badawcza sprzyjała poszerzeniu metodologii nauk etnologicznych, a organiza-cyjna wzmocniła ich strukturę instytucjonalną.
Po przejściu na emeryturę w r. 1984 prof. Burszta nadal publikował, prowa-dził wykłady i seminaria w Katedrze Etnografii, przekształconej już w Instytut Etnologii UAM, ponadto wykładał w Wyższym Seminarium Duchownym i w In-stytucie Duszpasterstwa Emigracyjnego w Poznaniu.
Poważny jest dorobek dydaktyczny profesora. Wykształcił ponad 150 magi-strów na naszym Uniwersytecie i kilkunastu na innych uczelniach, wypromował 33 doktorów, uczestniczył, jako recenzent, w 20 habilitacjach, napisał kilkanaście opinii w przewodach profesorskich. Spośród jego uczniów tytuły profesorskie uzyskali: Andrzej Brencz, Zbigniew Jasiewicz, Krzysztof Kwaśniewski, Dorota Simonides, Walerian Sobisiak i Anna Szyfer. Był szanowany przez studentów, absolwentów i współpracowników. Nie był dogmatyczny, nie narzucał swoich poglądów, potrafił słuchać innych i przyjmować ich argumenty. Być może dlate-go nie stworzył własnej szkoły, choć jedlate-go oddziaływanie widać w pracach tych, którym towarzyszył w drodze ich rozwoju naukowego.
Był utalentowanym, efektywnym organizatorem i kierownikiem zespołów oraz instytucji, zarówno w ramach Uniwersytetu, jak i w ogólnopolskim śro-dowisku etnologicznym. Poza funkcją kierownika Katedry Etnografii zajmował inne ważne stanowiska. Był dziekanem Wydziału Filozoficzno-Historycznego (1962–1964) oraz prorektorem ds. nauki UAM (1965–1968). Pracował, od l. 50.
do początku l. 70., w Instytucie Historii Kultury Materialnej PAN, w którym powierzono mu funkcję kierownika Pracowni Historii Kultury Materialnej Wielkopolski i Województwa Zielonogórskiego. Działał, od r. 1950, w Polskim Towarzystwie Ludoznawczym, w którym kierował redakcją Dzieł wszystkich Oskara Kolberga i od r. 1968 aż do śmierci redagował rocznik „Lud”. Dopro-wadził do powstania ważnych dla etnologów polskich korporacji uczonych, którym przewodniczył, m.in. Sekcji Etnografii Komitetu Nauk Socjologicznych PAN (1972) przekształconej w Komitet Nauk Etnologicznych PAN (1975).
Współorganizował i pełnił funkcję prezesa Rady Naukowej Ośrodka Badań
BURSZTA JÓZEF
Naukowych im. W. Kętrzyńskiego w Olsztynie (1968–1984). Był współorga-nizatorem i współredaktorem Atlasu języka i kultury ludowej Wielkopolski (1979–1986). Zasiadał w wielu radach instytucji naukowych i muzealnych oraz kolegiach redakcyjnych czasopism. Był członkiem licznych towarzystw na-ukowych, m.in. PTPN, w którym przewodniczył Komisji Etnograficznej, oraz Instytutu Zachodniego. Brał także udział w życiu społecznym i kulturalnym. Był wiceprzewodniczącym i przewodniczącym Rady Miejscowej Związku Nauczy-cielstwa Polskiego przy UP i UAM. Związał się z Wielkopolskim Towarzystwem Kulturalnym i kierował w nim Komisją ds. Kultury. Wychowany na ideach społecznych i politycznych Wincentego Witosa oraz oświatowych Ignacego So-larza i Jędrzeja Cierniaka uczestniczył w pracach Związku Młodzieży Wiejskiej
„Wici”. Należał do Polskiego Stronnictwa Ludowego, a później Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego. Nie idealizował tradycyjnych wzorów życia wiejskie-go, choć pragnął zachowania najbardziej wartościowych spośród nich, cenił cywilizacyjny rozwój wsi. Brał udział w zorganizowanym przez Porozumienie Stowarzyszeń Twórczych i Naukowych Kongresie Kultury Polskiej, przerwanym przez władze 12 XII 1981 r., wraz z ogłoszeniem stanu wojennego.
Działalność badawcza i organizatorska profesora została doceniona. Uni-wersytet uczcił go Medalem za Zasługi dla UniUni-wersytetu oraz uroczystością jubileuszową związaną z 40-leciem pracy naukowej i 20-leciem kierowania Katedrą Etnografii, połączoną z ofiarowaniem poświęconej mu księgi (1977).
Otrzymał Krzyż Kawalerski, Krzyż Komandorski, Order Odrodzenia Polski oraz Order Sztandaru Pracy II Klasy, a także wiele innych odznak oraz nagród pań-stwowych i regionalnych. Dowodem uznania międzynarodowego była Nagroda im. J.G. Herdera, wręczona w r. 1975 na Uniwersytecie Wiedeńskim.
Profesor był uczonym, który poszerzył dotychczasowy sposób uprawiania etnologii w Polsce i przygotował jej rozwój. Był ważny dla Wydziału Filozoficzno--Historycznego i całego UAM. Uczynił Katedrę Etnografii i środowisko etnolo-giczne Poznania jednymi z najsilniejszych w kraju. Uczestniczył w przemianach społeczno-kulturowych w Polsce.
Józef Burszta zmarł 6 VII 1987 r. Został pochowany w Alei Zasłużonych na Junikowie w Poznaniu. Poświęcono mu oddzielne tomy czasopism i książki zbiorowe. Jego imieniem nazwano jedną z ulic Poznania i salę wykładową w Col-legium Historicum UAM. Prace naukowe profesora są analizowane i cytowane, pamięć o nim trwa.
Zbigniew Jasiewicz
– 45 –