prof. dr – technolog żywności, biochemik
Urodził się 6 III 1877 r. w Krakowie, w rodzinie właś-ciciela ziemskiego Fryderyka Chrząszcza i Antoni-ny z Mecnarowskich. Studiował na Oddziale Che-micznym Wyższej Szkoły Przemysłowej w Krakowie i pełnił tam funkcję asystenta. Odbył wszechstronne studia w dziedzinie przemysłów rolnych, miano-wicie mikrobiologiczne w Danii i enzymatyczne we Freising w Niemczech. Tam ukończył Akade-mię Piwowarską, a następnie odbył dwuletni kurs winiarstwa i przetwórstwa owocowo-warzywnego.
Tytuł inżyniera uzyskał na Wydziale Przemysłu Rol-nego Wyższej Szkoły Rolniczej w Berlinie w 1903 r.
Podczas studiów asystował profesorom, zapoznając się też ze stanem i tendencjami rozwojowymi rol-nictwa w Danii, Niemczech i Austrii, zwłaszcza z nową inicjatywą tworzenia w dużych gospodarstwach rolnych zakładów przetwórczych. Był to bowiem okres korzystnej koniunktury na zbyt przetworów, zwłaszcza spirytusu, suszu, cukru i paszy dla inwentarza, a tym samym polepszania wyników gospodarowania.
Po powrocie do kraju rozpoczął pracę na Akademii Rolniczej w Dublanach (1905). Tam wraz z prof. Wiktorem Syniewskim podjął na szeroką skalę działa-nia organizacyjne i szkoleniowe w dziedzinie gorzelnictwa, a także działalność dydaktyczną. Przez 14 lat kierował Krajową Szkołą Gorzelnictwa przy Akade-mii Rolniczej w Dublanach, gdzie współpracował ze znakomitymi uczonymi:
Emilem Godlewskim seniorem, fizjologiem roślin, profesorem Uniwersytetu Jagiellońskiego, członkiem PAU i Akademii Nauk w Paryżu, Józefem Miku-łowskim-Pomorskim, chemikiem, profesorem Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, członkiem Czesko-Słowackiej Akademii Rolniczej, organizatorem przysposobienia rolniczego, a także Marianem Raciborskim – bo-tanikiem, profesorem Uniwersytetu Lwowskiego i Uniwersytetu Jagiellońskiego, członkiem PAU, cytologiem, jednym z pierwszych pionierów ochrony przyrody.
– 51 –
CHRZĄSZCZ TADEUSZ
W Dublanach znalazł dobre warunki do pracy badawczej i działań publika-cyjnych. W 1910 r. został współredaktorem czasopisma „Gorzelnik” i piastował tę funkcję przez osiem lat. W tym czasie napisał podręcznik, wraz z Janem So-kołowskim, pt. Badania w gorzelnictwie. Podręcznik przeznaczony dla użytku szkół gorzelniczych i rolniczych oraz dla przedsiębiorców gorzelń, gorzelników i kontroli technicznej gorzelń (Kraków 1912) oraz monografię Gorzelnictwo.
Teorya i praktyka, t. I (Kraków 1912).
Tadeusz Chrząszcz ze swoim zespołem, a także z innymi profesorami, m.in.
Feliksem Terlikowskim, Wiktorem Syniewskim i Adolfem Josztem, prowadził badania głównie w dziedzinie enzymologii skrobi i białka, fizjologii pleśni, czynników stymulujących i hamujących amylolizę, jakości surowców gorzel-niczych i browargorzel-niczych, a także higieny w mleczarstwie. Publikacje zamiesz-czał w czasopismach polskich i zagranicznych, m.in. w „Biochemical Journal”
i „Biochemische Zeitschrift”. W tym drugim profesor był też współredaktorem.
Jego dorobek publikacyjny liczy ok. 70 prac naukowych oraz kilka opracowań podręcznikowych. Do najbardziej cennych należą: Technologja rolna: przetwór-stwo produktów ziemnych, roślinnych i zwierzęcych (w zarysie) (1935), Badanie wędlin. 1. Własności i trwałość kiełbas polędwicowej i brunszwickiej (Warszawa 1934), Słód – wytwórczość i wywóz, jęczmień browarny, słodownie (Warszawa 1937). W dorobku profesora znajdują się także opracowania popularnonaukowe dotyczące wyrobu win owocowych sposobem domowym, napojów chłodzą-cych, lemoniad i kwasu chlebowego, marmolad i powideł. Warto wspomnieć, że Damazy J. Tilgner, jeden z ówczesnych studentów, przygotował do druku dwa tomiki wykładów prof. Chrząszcza i wydał je nakładem Koła Rolników (Technologja rolnicza, cz. I: Cukrownictwo, cz. II: Suszarnictwo i krochmalni-ctwo, Poznań 1925). Ostatnią pracą Tadeusza Chrząszcza było Gorzelnictwo (z rękopisu pośmiertnego dokończonego i uzupełnionego przez D.J. Tilgnera, pod red. A. Joszta, Bydgoszcz 1950). Książka ta przez wiele lat była podstawową pozycją dydaktyczną z tej dziedziny.
Poza pracą naukowo-badawczą i dydaktyczną na Wydziale prof. Chrząszcz prowadził liczne kursy dokształcające oraz roczne kursy gorzelnictwa przy współudziale Poznańskiej Spółki Okowicianej i Narodowej Organizacji Gorzel-nictwa. Służył również konsultacjami i ekspertyzami oraz zaopatrywał zakłady przetwórcze w kultury drobnoustrojów i odczynniki analityczne. Dzięki pracom na rzecz przemysłu Zakład, którym profesor kierował, znalazł się w Europejskiej Komisji Normalizacyjnej (1932) i wykonywał analizy oraz kontrole produktów nadsyłanych z różnych krajów Europy. Wyrazem skutecznej współpracy z prze-mysłem były także pozyskiwane pozauniwersyteckie środki finansowe, które przeznaczano na rozbudowę laboratoriów Zakładu.
Liczne instytucje i towarzystwa naukowe zapraszały profesora do współ-pracy. Był członkiem korespondentem Czesko-Słowackiej Akademii Rolniczej
CHRZĄSZCZ TADEUSZ
w Pradze i członkiem Towarzystwa Biologicznego w Londynie. Pracował w Eu-ropejskiej Komisji Normalizacyjnej dla Przemysłu Fermentacyjnego z siedzibą w Monachium i w Królewskim Towarzystwie dla badań Przemysłu i Handlu w Londynie. Godność honorowego członka nadały Tadeuszowi Chrząszczowi Polskie Towarzystwo Piwowarów i Polskie Towarzystwo Techników Gorzelni-czych. W 1939 r. uczestniczył w Międzynarodowym Kongresie Biochemicznym w Nowym Jorku, gdzie przewodniczył Sekcji Enzymatycznej.
Do kraju wrócił tuż przed wybuchem II wojny światowej. Uniknął w Pozna-niu represji ze strony okupanta, wyjeżdżając do Warszawy. Tam rozpoczął pracę konspiracyjną, tworząc tajne komplety nauczania, do których dzięki jego stara-niom włączono również przebywających w stolicy studentów UP. Uczestniczył w organizacji Uniwersytetu Ziem Zachodnich, na którym utworzył Wydział Rolniczo-Leśny, w l. 1942–1943 był jego dziekanem. Brutalna akcja ekstermina-cyjna prowadzona przez okupanta w 1943 r., trwająca do 1944 r., spowodowała zawieszenie działalności tego Uniwersytetu i ograniczenie jej do tajnych kom-pletów. Profesor Tadeusz Chrząszcz zginął tragicznie w r. 1943.
W nawiązaniu do jego śmierci ukazała się w 2000 r. w wydawnictwie Veda w Warszawie publikacja Kordiana Tarasiewicza wspominająca niektóre wydarze-nia z czasów Generalnego Gubernatorstwa. Była w niej m.in. informacja o tym, że do mieszkania profesora Chrząszcza przy ul. Filtrowej w Warszawie wtargnęli gestapowcy i znaleźli „podczas rewizji niedozwolone druki prasy podziemnej.
Profesor pod pretekstem napicia się wody zażył w kuchni truciznę. Na dyspo-zycję Niemców Pan pójdzie z nami oświadczył: Ja nigdzie nie pójdę... Po chwili zmarł. Było to 11 listopada 1943 roku”.
Rezultaty pracy profesora jako nauczyciela akademickiego, jego działal-ność organizacyjna, szkoleniowa i publikacyjna zostały w pełni wykorzystane w l. 50. ubiegłego stulecia przy rekonstrukcji krajowego przemysłu spirytu-sowego. Natomiast kontynuatorem jego dzieła i wizji był Józef Janicki, który wraz ze współpracownikami odbudował po zniszczeniach wojennych Zakład Technologii Rolniczej Wydziału Rolniczo-Leśnego UP. Z czasem przekształ-cił Zakład w Katedrę Technologii Rolnej, a w 1962 r. w Wydział Technologii Rolno-Spożywczej (obecnie Wydział Nauk o Żywności i Żywieniu). Uczniami Tadeusza Chrząszcza związanymi z nauką o żywności, oprócz Józefa Janickiego, byli również Damazy J. Tilgner, twórca polskiej szkoły analizy sensorycznej, późniejszy profesor na Politechnice Gdańskiej, oraz prof. Zofia Charłampo-wicz – organizatorka i kierownik Zakładu Przetwórstwa Owoców i Warzyw w Państwowej Szkole Ogrodnictwa w Poznaniu, w późniejszych latach Katedry Technologii Owoców i Warzyw na Wydziale Technologii Rolno-Spożywczej.
W 2012 r., w ramach uroczystości jubileuszowych z okazji 50-lecia po-wstania Wydziału Nauk o Żywności i Żywieniu Uniwersytetu Przyrodniczego
CHRZĄSZCZ TADEUSZ
w Poznaniu, Rektor i Senat uhonorowali prof. Chrząszcza tablicą pamiątkową na obelisku kamiennym umiejscowionym przed głównym budynkiem Wydzia-łu przy ul. Wojska Polskiego 31. Tekst umieszczony na tablicy pamiątkowej brzmiał:
Wybitny uczony, twórca poznańskiej szkoły nauki o żywności, biochemik, profesor Akademii Rolniczej w Dublanach (1905–1919), profesor Uniwersytetu Poznańskiego, organizator i kierownik Katedry Technologii Rolniczej na Wydziale Rolniczo-Leśnym (1919–1939), dziekan Wydziału Rolniczo-Leśnego Uniwersytetu Ziem Zachodnich w Warszawie (1942–1943).
Tomasz Jankowski