prof. dr hab. – chemik
Urodził się 20 IV 1943 r. w Jutrosinie k. Kroto-szyna jako jeden z czterech synów lekarza Jana Gawrońskiego i farmaceutki Jadwigi z domu Kieliba. Ojciec był postacią znaną i zasłużo-ną dla Ziemi Koźmińskiej, a wśród grona jego znajomych znajdował się wybitny chemik prof.
Aleksander Zamojski, twórca polskiej szkoły chemii cukrów. Jednak to nie wpływ prof. Za-mojskiego ani typowa dla wieku dziecięcego chęć eksperymentowania, której „ofiarami” pa-dali młodsi bracia, skierowały zainteresowania J. Gawrońskiego w stronę chemii. Nie wiadomo, jak potoczyłyby się losy przyszłego profesora, gdyby nie nauczycielka z koźmińskiego liceum, która swoją pasją zaraziła również i młodego maturzystę.
W 1961 r. J. Gawroński rozpoczyna studia na Wydziale Matematyczno-Przy-rodnicznym UAM i z tą uczelnią wiąże się praktycznie na stałe, z krótszymi bądź dłuższymi przerwami związanymi z wyjazdami i ze stażami zagranicznymi. Na pierwszy z nich wyjeżdża do Stanów Zjednoczonych jeszcze przed doktoratem.
W 1970 r., w Lawrence na Kansas State University ma możliwość pracy w grupie bardzo cenionego chemika, prof. A. W. Burgstahlera. Trudno dzisiaj ocenić, czy to był znak czasów, w których przyszło pracować profesorowi, czy też efekt wizyty w Stanach Zjednoczonych i zetknięcia z amerykańską mentalnością, ale przeświad-czenie, że trudności stanowią szansę i wyzwanie, a nie powód do załamywania rąk, stał się motywem przewodnim jego działalności naukowej. Późniejsze liczne staże i wyjazdy zagraniczne (m.in. do Stanów Zjednoczonych: Uniwersytet w Newadzie, prof. D.A. Lightner; Uniwersytet Stanu Floryda, prof. H.M. Walborsky, Japonii:
Uniwersytet Tohoku, prof. N. Harada, Holandii: Uniwersytet w Groningen, prof.
H. Wynberg oraz Szwajcarii: Uniwersytet w Bazylei, prof. Ch. Tamm), przyniosły nie tylko nowe doświadczenia i pomysły, ale i zaowocowały licznymi kontaktami naukowymi i osobistymi, trwającymi nierzadko do dzisiaj.
GAWROŃSKI JACEK
Doktorat obroniony w r. 1972 oraz szybka habilitacja pięć lat później wska-zują nie tylko na wielką pracowitość, ale i na znaczny potencjał naukowy mło-dego uczonego. Dalsze etapy kariery naukowej są wyraźnym potwierdzeniem tej tezy – w r. 1990 dr hab. Jacek Gawroński uzyskuje stanowisko profesora nadzwyczajnego, by już po trzech latach otrzymać tytuł profesora zwyczajnego.
Biografia naukowa profesora wyraźnie pokazuje, że oprócz typowo poznań-skiej organizacji, perfekcjonizmu i zamiłowania do ciężkiej pracy, do sukcesu naukowego potrzebna jest duża doza naukowej intuicji. Intuicji, która nierzadko irracjonalnie pozwala na dostrzeżenie ważnych naukowych problemów, których rozwiązaniu warto się poświęcić.
Profesor Jacek Gawroński, chemik, członek korespondent Polskiej Akademii Nauk, swoją drogę życiową związał z UAM, gdzie przeszedł wszystkie szczeble kariery naukowej od asystenta do profesora seniora. Przebieg kariery naukowej, a zwłaszcza jej niezaprzeczalne efekty dobitnie potwierdzają credo Wergiliusza Audaces fortuna iuvat. Umiejętność dostrzeżenia problemu naukowego, jego rozwiązanie, a przede wszystkim wytłumaczenie istoty obserwowanych zjawisk, są charakterystycznymi cechami umysłów wybitnych, niezależnie od uprawianej dziedziny nauki.
Zainteresowania naukowe prof. Gawrońskiego wykrystalizowały bardzo szybko i do dziś obejmują stereochemię, spektroskopię elektronowego dichro-izmu kołowego (ECD) oraz stereokontrolowaną syntezę organiczną. Można zaryzykować twierdzenie, że to właśnie prof. Gawroński wraz z prof. Michałem Kiełczewskim byli w Polsce i w całym ówczesnym państw bloku wschodniego, pionierami badań strukturalnych związków optycznie czynnych przy użyciu spektroskopii dichroizmu kołowego. Metoda ta w owym czasie była na począt-kowych etapach rozwoju, a dostępne aparaty były prototypami budowanymi przez grono zapaleńców. Paradoksalnie, o zainteresowaniu tą dziedziną i de facto pokazaniu polskiemu środowisku naukowemu znacznego potencjału tkwiącego w spektroskopii dichroizmu kołowego, zadecydowały wspólne z prof. Kiełczew-skim zamiłowanie do żeglarstwa. Potwierdzeniem tych zainteresowań nauko-wych były nagrodzone prace: doktorska (1972) i rozprawa habilitacyjna (1977).
Jacek Gawroński wraz z Michałem Kiełczewskim przetłumaczyli z angiel-skiego bardzo wówczas potrzebną książkę, monografię P. Crabbégo o metodach chiralooptycznych. Jej polski przekład (pt. Metody chiralooptyczne w chemii) wyszedł w 1974 r.
Grupa kierowana przez prof. Kiełczewskiego, w której pracował Jacek Ga-wroński, początkowo zajmowała się głównie chemią i strukturą steroidów.
Usztywniona struktura molekularna steroidów, ich ograniczona możliwość zmian konformacyjnych przy zróżnicowanej funkcjonalizacji i dużej aktywno-ści biologicznej czyniły z tych związków wymarzone jak na owe czasy obiekty badań. Dalsze prace profesora koncentrowały się na analizie czynności optycznej
– 149 –
GAWROŃSKI JACEK
oraz oznaczaniu konfiguracji absolutnej szeregu produktów naturalnych bądź ich prekursorów, np. cis-dienów, enonów, butenolidów oraz benzoesanów acy-klicznych polioli, czyli generalnie związków i analogów związków pochodzenia naturalnego o dużym znaczeniu syntetycznym.
Widząc ograniczenia metody, późniejsze prace profesora koncentrowały się nad wprowadzeniem do cząsteczki nowych fragmentów chromoforowych, co z jednej strony nie zaburzało struktury, a z drugiej pozwalało na łatwiejszą interpretację otrzymanych wyników. Stąd znaczącym rozszerzeniem użytecz-ności ekscytonowego ECD – jednej z najbardziej fundamentalnych metod ana-lizy struktury związków organicznych, było zaprojektowanie i synteza szeregu chromoforów imidowych oraz sond chromoforowych, np.: typu NAB i NAN, do jednoczesnego oznaczania konfiguracji absolutnej i konformacji, zwłaszcza czynnych optycznie amin i alkoholi. Tu profesor należał do grona pionierów tego typu badań, obecnie intensywnie rozwijanych w wielu grupach na świecie.
Zespół prof. Gawrońskiego po raz pierwszy zademonstrował, że przy pomocy badań indukowanego dichroizmu kołowego, chiralne rotory triarylometanowe mogą stanowić urządzenia molekularne funkcjonujące jako reportery chiralno-ści związków organicznych. Tym samym profesor, wraz z zespołem, włączył się w aktualny nurt badań światowych, dotyczący projektowania i wykorzystania urządzeń molekularnych mimikujących obiekty makroskopowe.
Od kilku lat badania stereochemiczne z wykorzystaniem spektroskopii ECD wykorzystują nowoczesne podejście „konfrontacyjne” wspomagane ob-liczeniami. Dzisiaj wspomaganie wyników eksperymentalnych obliczenia-mi wydaje się oczywiste, ale ówcześnie takie podejście nie było popularne i tu również zespół profesora należał do grona pionierów. Na podkreślenie zasługują propozycje nowej interpretacji czynności optycznej pochodnych polihydroksylowanych wielopierścieniowych związków aromatycznych (tzw.
PAH). Te badania, pośrednio, umożliwiają określenie sposobu przemian me-tabolicznych tego typu związków w organizmach zwłaszcza eukariotycznych.
W szczególności poddane analizie zostały dihydroksylowane metabolity are-nów – ważne bloki budulcowe w syntezie diastereoselektywnej, otrzymywane metodami biotechnologicznymi.
Chemia kwasu winowego oraz alkaloidów kory chinowca stanowią inny nurt aktywności naukowej profesora, kontynuowany od początku jego zaintereso-wań produktami naturalnymi i twórczo rozwijany przez następców, głównie dr. hab. Karola Kacprzaka. Drugim, ważnym obszarem zainteresowań profesora był rozwój metod syntezy stereoselektywnej. W tym obszarze warto wymienić opracowanie oryginalnej metody syntezy oraz ustalania struktur nowego typu chiralnych makrocykli. Wysokowydajna synteza takich związków bazuje na kontroli termodynamicznej i predyspozycji strukturalnej substratów do two-rzenia układów o ściśle zdefiniowanym kształcie. Pierwsza praca, opublikowana
GAWROŃSKI JACEK
w 2000 r. w „The Journal of Organic Chemistry” stanowi moment, od którego można mówić o poznańskiej szkole syntezy chiralnych związków makrocyklicz-nych i organiczmakrocyklicz-nych klatek molekularmakrocyklicz-nych.
W przeciwieństwie do powszechnie obserwowanych trendów, gdzie powierz-chowność i szybkie, nierzadko bezkrytyczne publikowanie wyników, stanowią cele nadrzędne, w pracach współautorstwa prof. Gawrońskiego jest widoczna chęć dogłębnego poznania natury obserwowanych zjawisk i jednoznacznego rozwiązania problemu. Ponieważ profesor zawsze przekładał jakość nad ilość, to tego dorobek naukowy liczbowo jakkolwiek pokaźny nie jest przytłaczający.
Jednakże próżno tam szukać prac błahych, przyczynkowych, publikowanym z myślą o zdobyciu kolejnych punktów w rankingu tzw. efektywności naukowej.
Do chwili napisania tych słów dorobek naukowy J. Gawrońskiego obejmuje niemal 200 prac naukowych, 3 monografie (w tym wysoko ocenioną pozycję:
J. Gawroński, K. Gawrońska, Tartaric and Malic Acids in Synthesis – A Source Book of Building Blocks, Ligands, Auxiliaries, and Resolving Agents, J. Wiley and Sons, New York 1999) oraz dziewięć rozdziałów w książkach anglojęzycz-nych. Monografia poświęcona kwasowi winowemu, jednemu z najważniejszych związków nie tylko dla chemii organicznej, została wyróżniona Nagrodą Mi-nistra Edukacji Narodowej.
Warto nadmienić, że profesor przykładał i przykłada wielką wagę do dydak-tyki. Nigdy nie starał się ubarwiać swoich wykładów ciekawostkami, co czyniłoby z nich prelekcje popularne, ale prezentował ugruntowaną wiedzę w sposób wy-soce systematyczny. W l. 80. XX w. trafnie zdiagnozował, że na rynku krajowym brakuje opracowania łączącego zagadnienia stereochemiczne z syntezą orga-niczną. Podręcznik J. Gawrońskiego, K. Gawrońskiej Stereochemia w syntezie organicznej, PWN, Warszawa 1988, był pierwszą w kraju publikacją przybliżającą studentom osiągnięcia światowej syntezy stereoselektywnej. Podręcznik został wyróżniony nagrodą MEN i do dziś stanowi rzetelne źródło wiedzy. Drugi z pod-ręczników: J. Gawroński, K. Gawrońska, K. Kacprzak, M. Kwit, Współczesna synteza organiczna – wybór eksperymentów, PWN, Warszawa 2004, wydaje się pozycją jeszcze istotniejszą z punktu widzenia dydaktyki chemii. Po raz pierwszy czytelnik miał do czynienia z książką, w której udanie połączono szeroki opis za-gadnienia bazujący na współczesnej literaturze przedmiotu z opisem wybranych preparatyk. Dzisiaj takie podejście do pisania podręczników akademickich jest powszechne, wówczas stanowiło novum i to nie tylko w Polsce. Książka okazała się osiągnięciem, ważnym nie tylko dla studentów, ale również doświadczonych pracowników nauki, a aktualnie dostępne jest jej trzecie wznowienie.
Do 2019 r. prof. Gawroński wypromował ponad 60 magistrów, 10 doktorów oraz był opiekunem naukowym trójki doktorów habilitowanych, z których każ-dy stoi obecnie na czele swojej grupy badawczej. O wysokiej klasie promotora i jakości prowadzonych badań świadczy fakt, że wychowankowie profesora byli
GAWROŃSKI JACEK
laureatami wielu prestiżowych nagród i stypendiów (m.in. nagrody Prezesa Rady Ministrów, Stypendium Fundacji na rzecz Nauki Polskiej, Stypendium Tygodnika
„Polityka”, nagrody PTChem i Sigma-Aldrich i in.).
Profesor Gawroński jest laureatem licznych nagród, z których warto wymie-nić m.in. Medal PTChem im. S. Kostaneckiego (2000), Medal Komisji Edukacji Narodowej (2005) oraz Nagrodę Naukową PAN im. M. Skłodowskiej-Curie (2006). W r. 2012 prof. Gawroński otrzymał Nagrodę Prezesa Rady Ministrów, a w 2013 także prestiżowy grant Maestro, Narodowego Centrum Nauki.
Wybór na przewodniczącego komisji wyróżnień, medali i nagród Polskiego Towarzystwa Chemicznego (2009) oraz na członka Centralnej Komisji do Spraw Stopni i Tytułów (2013) jest potwierdzeniem uznania jego dorobku przez śro-dowisko naukowe.
Profesor Gawroński od 1981 r. kierował Zakładem Chemii Produktów Natu-ralnych, który następnie – zgodnie z zainteresowaniami naukowymi profesora – został następnie przemianowany na Zakład Stereochemii Organicznej. Należy podkreślić, że grupy, którymi kierował profesor nie były liczne, jako że ich lider przedkładał zawsze „wybór nad liczbę”. Co więcej, prof. Gawroński wychodził z założenia, że rolą mentora jest stwarzanie możliwości pracy naukowej, dysku-sji, ścierania się poglądów, a nie bycie nadzorcą ludzi traktujących działalność naukową jako pańszczyznę. Co więcej, profesor swoim współpracownikom pozostawiał bardzo dużą swobodę w kształtowaniu i realizowaniu własnych zainteresowań badawczych.
Jako miłośnik filozofii, zwłaszcza tej zakładającej zrównoważony rozwój ducha i ciała i mimo intensywnej działalności naukowej, profesor był przez lata podporą profesorskiej drużyny piłki siatkowej. W rywalizacji sportowej w pełni kierował się zasadami barona Pierre’a de Coubertin – ojca nowożytnego ruchu olimpijskiego: „Istotą igrzysk nie jest zwyciężyć, ale wziąć udział. Nie musisz wygrać, bylebyś walczył dobrze”.
Profesor Jacek Gawroński, osoba spokojna i powściągliwa, ale równocześnie bardzo wnikliwa i krytyczna może stanowić archetyp profesora uniwersytetu kierującego się w działalności naukowej słowami, często zapominanymi przez młodszych adeptów nauki: non sordidi lucri causa, nec ad vanam captandam gloriam, sed quo magis veritas propagetur et lux eius, qua salus humani generis continetur.
Marcin Kwit