prof. dr hab. – polonista, pedagog
Urodzona 23 IV 1938 r. w Ożeninie na Wołyniu.
Mąż Franciszek Dudzik, dr n. med., synowie To-masz i Szymon, także lekarze, pięcioro wnucząt.
Po ukończeniu filologii polskiej na UAM w Po-znaniu Maria Dudzikowa przez 10 lat uczyła języ-ka polskiego w szkołach podstawowych i średnich.
W tym czasie została przyjęta na studium dokto-ranckie w Instytucie Pedagogiki UAM, w trakcie którego została zatrudniona na etacie asystenta w Zakładzie Teorii Wychowania kierowanym przez prof. zw. dr. hab. Heliodora Muszyńskiego.
Pod jego kierunkiem obroniła doktorat (1973). Zawsze podkreślała, że jej na-uczycielami byli przede wszystkim właśnie prof. Muszyński, ale także prof.
Wincenty Okoń, prof. Maria Tyszkowa i prof. Zbigniew Kwieciński. W 1989 r.
powołała w IP UAM w Poznaniu Zakład Pedagogiki Szkolnej, którym kierowała do przejścia na emeryturę (2008). Promotorka 17 prac doktorskich, recenzentka w wielu przewodach habilitacyjnych i profesorskich.
Zainteresowania badawcze Marii Dudzikowej dotyczyły przede wszystkim:
szkoły jako podmiotu zmian i miejsca rozwoju ucznia; życia codziennego i kul-tury szkoły; procesów enkulturacji, wychowania i autokreacji; interdyscyplinar-ności w nauce; związków nauki z praktyką.
Od 1993 członkini Komitetu Nauk Pedagogicznych PAN, w latach 1993–2015 jego wiceprzewodnicząca. Z ramienia KNP PAN odpowiadała za rozwój młodej kadry naukowej, 25 lat kierowała Letnimi Szkołami Młodych Pedagogów. Mło-dych adeptów pedagogiki gromadziła wokół siebie także w prowadzonych przez siebie zespołach i grupach, poczynając od seminarium doktorskiego, które przez wiele lat skupiało na WSE UAM w Poznaniu doktorantów z całej Polski. Później założyła i została przewodniczącą zespołów zadaniowych przy KNP PAN: Peda-gogiki Szkolnej (2008–2015); Samokształceniowego i Samopomocy Koleżeńskiej Doktorów (2008–2018); Badania Kultury Szkoły (2016–2018). Była inicjatorką takich inicjatyw, jak Forum Młodych Pedagogów – działu „Rocznika
Pedagogicz-DUDZIKOWA MARIA
nego”, w którym drukowano teksty wystąpień nagrodzonych podczas letnich Szkół Młodych Pedagogów, Międzyszkolnik – internetowego forum wymiany my-śli i informacji dla środowiska pedagogów, szczególnie dla uczestników Letnich Szkół Młodych Pedagogów, czy czasopisma „Parezja” (Czasopismo Forum Mło-dych Pedagogów, przy Komitecie Nauk Pedagogicznych PAN). Z jej inicjatywy ukazują się też coroczne „Zeszyty Forum Młodych Pedagogów przy KNP PAN”, w których drukowane są teksty osób biorących udział w Letnich Szkołach.
Ważnym obszarem jej pracy na uniwersytecie była działalność w redakcjach czasopism. Była współredaktorką „Życia Szkoły” (1974–1981), pisma „Człowiek i Społeczeństwo” (1991–1992) oraz członkinią Rady Redakcyjnej „Psychologii w Szkole” i Komitetu Redakcyjnego „Studiów Pedagogicznych”. Przede wszystkim jednak była wieloletnią redaktor naczelną najbliższego jej czasopisma, „Rocznika Pedagogicznego” (od 1993 do śmierci). „Rocznik Pedagogiczny” (data powstania 1972) jest organem Komitetu Nauk Pedagogicznych Polskiej Akademii Nauk, od 2018 r. współwydawcą pisma jest WSE UAM w Poznaniu. Redaktorami na-czelnymi byli – kolejno – profesorowie: Bogdan Suchodolski, Wincenty Okoń, Czesław Kupisiewicz, Heliodor Muszyński oraz Maria Dudzikowa, od 2019 r.
Agnieszka Cybal-Michalska, którą przed swoim odejściem do redakcji zaprosiła profesor Dudzikowa (początkowo w roli zastępczyni redaktor naczelnej). Celem czasopisma jest prezentowanie dorobku i aktualnych badań ośrodków pedago-gicznych w Polsce i na świecie. Realizacji tego celu przyświecała troska prof.
Dudzikowej o rozwój kadry naukowej, szczególnie młodych pedagogów oraz o zaangażowanie w bieżące sprawy pedagogiki i edukacji w Polsce. Wśród stałych działów pisma, poza takimi jak „Artykuły”, są także: „Działalność KNP PAN”,
„Ośrodki Nauk Pedagogicznych w Polsce”, „Sprawozdania z Konferencji Nauko-wych”, „Z Kroniki”, „Studia Recenzyjne” a także „Forum Młodych Pedagogów”
i „Stanowiska i Głosy Nadesłane”. W „Roczniku” publikowane są też aktualne spisy prac doktorskich i habilitacyjnych z pedagogiki oraz książek nadesłanych do redakcji. Pismo znajduje się w wykazie czasopism punktowanych Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (13 p.).
Maria Dudzikowa nade wszystko ceniła pracę zespołową, tworzyła i pielęg-nowała zespoły zadaniowe. Kierowała międzyuniwersyteckim zespołem badaw-czym (grant MNiSW) pod nazwą: Studenci I Roku UAM 2005/06–2009/10. Do-świadczenia szkolne pierwszego rocznika reformy edukacji a zmiany zasobów jego kapitału społecznego w warunkach szkoły wyższej. Badania panelowe”, była redaktorką naukową serii wydawniczej: „Maturzyści 2005’ – Studenci UAM w Poznaniu”, w ramach której opublikowane zostały następujące tomy z tego projektu: Doświadczenia szkolne pierwszego rocznika reformy eduka-cji. Studium teoretyczno-empiryczne (red. wraz z R. Wawrzyniak-Beszterdą, 2010); Kapitał szkolny w szkołach różnego szczebla. Diagnoza i uwarunkowania (M. Dudzikowa, S. Jaskulska, R. Wawrzyniak-Beszterda, E. Bochno, I. Bochno,
– 125 –
DUDZIKOWA MARIA
K. Knasiecka-Falbierska, M. Marciniak, 2011); Oblicza kapitału społecznego uniwersytetu: Diagnoza – interpretacje – konteksty (Maria Dudzikowa, Renata Wawrzyniak-Beszterda, Sylwia Jaskulska, Mateusz Marciniak, Ewa Bochno, Ireneusz Bochno, Karina Knasiecka-Falbierska, 2013). O wartości tych badań i sukcesach pracy zespołowej świadczy przyznana przez Wydział I Nauk Hu-manistycznych i Społecznych PAN w 2015 r. Nagroda Władysława Spasow-skiego. Nagrodzone przez PAN tomy są raportem z badań longitudinalnych, które zawierają studium teoretyczne, metodologiczne i interpretatywne wy-ników badań uzyskanych na wszystkich etapach rekonstruowania szkolnych i akademickich doświadczeń tej samej populacji respondentów. Autorzy do-ciekali, w jakim stopniu uczęszczanie przez młodzież do reformowanej szkoły oraz studiowanie na uniwersytecie sprzyjało rozwojowi kapitału społecznego uczących się. Po raz pierwszy od wielu lat przeprowadzono w Polsce badania wzdłużne, monitorując na bieżąco, w jakim stopniu szkoła jest środowiskiem, w którym i poprzez które tworzony jest kapitał społeczny oraz jakie można stawiać prognozy pod tym względem.
Maria Dudzikowa opublikowała ponad 200 prac, w tym takie rozprawy, jak: O trudnej sztuce tworzenia samego siebie (1985) Wychowanie przez ak-tywne uczestnictwo (1987), Praca młodzieży nad sobą (1993), Mit o szkole jako miejscu wszechstronnego rozwoju ucznia. Eseje etnopedagogiczne (2001, 2004, Nagroda Premiera); Pomyśl siebie... Minieseje dla wychowawcy klasy (2007). Była współredaktorką (z M. Czerepaniak-Walczak) pięciotomowej serii: „Wycho-wanie. Pojęcia – Procesy – Konteksty. Ujęcie Interdyscyplinarne” (2007–2010, wyróżnionej „Nagrodą Edukacji XXI wieku” w kategorii „podręcznik akade-micki” na 23. Targach Książki Edukacyjnej); współredaktorką (z H. Kwiatkow-ską) wielotomowej serii „Palące Problemy Edukacji i Pedagogiki” (2013–2015), w tym tomu pt. Sprawcy i/lub ofiary działań pozornych w edukacji szkolnej (red.
z K. Knasiecką-Falbierską, 2013) z jej tekstem: Użyteczność pojęcia działań pozornych jako kategorii analitycznej. Egzemplifikacje z obszaru edukacji (i nie tylko); współredaktorką zbioru Interdyscyplinarnie o interdyscyplinarności. Mię-dzy ideą a praktyką (z A. Chmielewskim i A. Groblerem, 2012, z jej tekstem:
Sytuacja problematyczna interdyscyplinarności w naukach społecznych i huma-nistycznych (z kryzysem w tle), praca powstała w ramach grantu MNiSW. Pod redakcją M. Dudzikowej (wespół z S. Juszczykiem) ukazała się też monografia Pułapki epistemologiczne i metodologiczne w badaniach nad edukacją. Jak sobie z nimi radzić?, Katowice 2017. Są to wykłady profesorów wygłoszone w ramach XXX LSMP. W ostatnich latach życia pracowała (wraz z E. Bochno) nad redakcją kilkunastotomowej serii wydawniczej (patronat KNP PAN, Wolters Kluwers) Kultura szkoły, w ramach której ukazały się już cztery tomy (w tym tom pod jej redakcją naukową wespół z S. Jaskulską Twierdza. Szkoła w metaforze militarnej.
Co w zamian?, 2016, z jej studiami: Wstępnie o metaforze (także militarnej oraz
DUDZIKOWA MARIA
Metaforyzacja militarna języka (także w/o szkole). Roztrząsania teoretyczno--epistemologiczne i empiryczne).
Maria Dudzikowa była mistrzynią eseistyki pedagogicznej (np. O wciskaniu kitu i rozplenianiu się banału w pedagogicznym dyskursie, w: Życie i dzieło z ideą wielostronności w tle. Księga jubileuszowa Wincentego Okonia, red. A. Bogaj, H. Kwiatkowska, Warszawa 2009; Oznaki dehumanizacji szkoły w perspekty-wie metaforyki odzw perspekty-wierzęcej, w: Uczłow perspekty-wieczyć komunikację. Nauczyciel wobec ucznia w przestrzeni szkolnej, red. H. Kwiatkowska, Kraków 2015; O mojej mi-łości do książek. Esej osobisty, w: O pasjach cudzych i własnych – profesorowie, red. M. Dudzikowa, ks. M. Nowak, Lublin 2015). Swoją twórczością naukową zapoczątkowała w naukach o wychowaniu nową erę holistycznych, empiryczno--interpretatywnych badań pedagogicznych. Upowszechniła w pedagogice metaforę jako kategorię epistemologiczną (np. W kwestii metaforyki w nauce, w: Poza para-dygmaty. Pedagogika wielostronna. Księga pamiątkowa dedykowana profesorowi Tadeuszowi Lewowickiemu, red. E. Ogrodzka-Mazur, A. Szczurek-Boruta, Toruń 2012; Uniwersytet jako… (co?). Wojna metafor o jego tożsamość, w: Kultura edu-kacji szkoły wyższej, red. E. Kryńska i in., Warszawa 2015).
Była wielokrotnie nagradzana. Poza wymienionymi już wyżej wyróżnieniami (Nagroda Premiera za książkę Mit o szkole jako miejscu wszechstronnego rozwoju ucznia. Eseje etnopedagogiczne, Nagroda Edukacji XXI wieku w kategorii „pod-ręcznik akademicki” na 23. Targach Książki Edukacyjnej za serię „Wychowanie.
Pojęcia – Procesy – Konteksty”, nagroda Władysława Spasowskiego za tryptyk longitudinalny „Maturzyści 2005’ – Studenci UAM”) otrzymała także Medal Komisji Edukacji Narodowej (2001), Nagrodę Wydziału I Nauk Pedagogicznych PAN za działalność naukowo-organizacyjną w KNP PAN (2004), otrzymywała nagrody Rektora UAM w Poznaniu za pracę naukową. W 2016 r. Kapituła Medalu Universitatis Lodziensis Amico po uprzednim zaopiniowaniu go przez Komisję Godności Honorowych Uniwersytetu Łódzkiego na wniosek Rady Wydziału Nauk o Wychowaniu UŁ przyznała Marii Dudzikowej to wyróżnienie honorowe w uznaniu zasług dla Uniwersytetu Łódzkiego.
Znana była z popularyzowania problemów edukacji na szerokim forum – udzielała licznych wywiadów dla radia i telewizji, a także dla prasy, spotykała się z rodzicami i nauczycielami. Wielokrotnie była zapraszana przez gremia nauczycielskie na spotkania autorskie i nagradzana lokalnymi wyróżnieniami za działalność na rzecz szkoły i otoczenia społecznego.
Bibliografia
Cybal-Michalska A., Gromkowska-Melosik A., Kuszak K., Piorunek M., Segiet W., red., XXV lat Wydziału Studiów Edukacyjnych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu,
DUDZIKOWA MARIA
1993–2018. Wydanie jubileuszowe, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2018; http://
sliwerski-pedagog.blogspot.com/; Śliwerski B., Prof. dr hab. Maria Dudzikowa, w: Laureaci Medalu Universitatis Lodziensis Amico, Łódź 2016; Wawrzyniak-Beszterda R., Sylwetka profesor Marii Dudzikowej, w: Życie szkołą. Prace dedykowane Profesor Marii Dudzikowej, red. R. Wawrzyniak-Beszterda, Garmond Oficyna Wydawnicza, Poznań 2008.
Sylwia Jaskulska, Renata Wawrzyniak-Beszterda