prof. dr hab. – archeolog
Urodziła się 13 I 1926 r. w Poznaniu, w rodzinie o wielkopolskich korzeniach. Była córką Mieczy-sława Cofty, zawodowego oficera, artylerzysty, i Antoniny z d. Paczkowskiej, którzy wychowali ją i dwóch jej braci w duchu patriotyzmu oraz sza-cunku dla pracy.
Odrodzona Polska budowała wówczas swój wizerunek państwa o długiej tradycji wywodzą-cej się od starożytnych mieszkańców tych ziem.
Lata 30. XX w. przyniosły odkrycie pradziejowej osady w Biskupinie niedaleko Żnina, co zostało wykorzystane przez prof. Józefa Kostrzewskiego w promocji badań prahistorycznych. Wśród wielu wycieczek odwiedzających Biskupin była też szko-ła Aleksandry. Oglądane wykopaliska wywarły silny wpływ na jej wyobraźnię, a zapamiętane obrazy powróciły w momencie wyboru zawodowej drogi życiowej.
Przedtem jednak musiała dorosnąć do nowej, wojennej rzeczywistości, która rozpoczęła się 1 IX 1939 r. Już na początku września zginął jej stryj Franciszek Cofta, został rozstrzelany przez Niemców jako radny Inowrocławia. Jej rodzina wraz z innymi rodzinami wojskowymi została ewakuowana na wschodnie tereny Rzeczypospolitej. Po krótkim pobycie we Lwowie Coftowie powrócili jednak do Poznania. Dla Aleksandry rozpoczął się trudny okres wypełniony ciężką pracą na terenie wcielonego do Rzeszy Kraju Warty, gdzie obowiązkiem Polaków była praca od 14. roku życia. Po zakończeniu wojny w trybie przyspieszonym uzu-pełniła szkolną edukację i w 1947 r. zaczęła studiować prehistorię na Wydziale Humanistycznym UP.
Strukturę organizacyjną odra dzającej się po II wojnie światowej poznań-skiej archeologii stanowiły: Instytut Pre historyczny UP, który wznowił swoją działalność w 1945 r., współistniejący z nim Instytut Badania Starożytności Słowiańskich oraz Muzeum Prehistoryczne. Ich naukowe i badawcze oblicze kształtował prof. dr hab. Józef Kostrzewski wraz z dr. hab. Witoldem Henslem
– 55 –
COFTA-BRONIEWSKA ALEKSANDRA
(autorem planu przygotowania badań milenijnych) oraz dr. Zdzisławem Adamem Rajewskim, który jako pracownik Instytutu Badania Starożytności Słowiańskich kontynuował badania w Biskupinie.
We wszystkich tych formach działania uczestniczyła Aleksandra Cofta, która swoje życie zawodowe rozpoczęła wraz z podjęciem studiów. Już od 1947 r. pra-cowała w Muzeum Prehistorycznym, 1 VIII 1948 r. została zatrudniona w organi-zującym się wówczas Kierownictwie Badań nad Początkami Państwa Polskiego, a 1 IV 1950 r. rozpoczęła także pracę w Instytucie Prehistorii UP, w którym od 1948 r. była wolontariuszką. Współpraca z dr. Z.A. Rajewskim zaowocowała powierzeniem jej funkcji instruktora podczas międzyśrodowiskowych obozów szkoleniowych w Biskupinie. W r. 1951 ukończyła studia, uzyskując stopień magistra filozofii w zakresie antropologii, etnografii z etnologią i prehistorii.
Kształtujące się w przedstawionych warunkach jej zainteresowania badawcze zwróciły się ku problematyce wczesnego średniowiecza związanej z rozpoczę-tymi badaniami milenijnymi. Prowadziła wieloletnie wykopaliska w Kruszwicy, których wyniki podsumowała w 1961 r. w dysertacji doktorskiej Rozwój Krusz-wicy w okresie wczesnośredniowiecznym. Był to zarazem w jej życiu ważny etap w wymiarze rodzinnym, czas wychowywania wraz z mężem Bolesławem synów Rafała i Macieja.
Rok 1967 był zwrotny w karierze naukowej dr A. Cofty-Broniewskiej, a zmiana ta zaczęła się od propozycji władz Inowrocławia, by napisała roz-dział o pradziejach i wczesnym średniowieczu, który zostanie zamieszczony w przygotowywanej wówczas monografii miasta. Przyjęła zadanie, ujawniając całą swoją osobowość i dynamizm. Pisanie rozdziału stało się pretekstem do znacznie szerszego myślenia. Nie tylko zaplanowała archeologiczną penetrację okolic Inowrocławia, ale sformułowała ramowy program wieloletnich badań regionalnych Wysoczyzny Kujawskiej (a z czasem całych Kujaw) obejmujących całokształt rozwoju społeczeństw pradziejowych. Jednym z istotnych elemen-tów tego programu było podjęcie systematycznej, szerokoprzestrzennej in-wentaryzacji powierzchniowej pozostałości pradziejowego i średniowiecznego osadnictwa tego regionu (konstrukcji atlasu punktów osadniczych, w ramach którego zarejestrowano w sumie ok. 10 tys. stanowisk archeologicznych) – inicjatywy prekursorskiej w stosunku do ogólnopolskiego Archeologicznego Zdjęcia Polski, które rozpoczęło się kilkanaście lat później. Program ten rea-lizowany do początków XXI w. stał się dziełem jej życia. Był całościowy pod względem archeologicznym (obejmował wszystkie etapy badań: od penetracji terenowych, przez wykopaliska, następnie pełną analitykę pozyskanych źródeł, aż po publikację prac monograficznych i artykułów), nowatorski metodolo-gicznie (wprowadzał nowe metody badań oraz analityki źródeł masowych, głównie ceramiki), a przede wszystkim interdyscyplinarny. Zasługą dr A. Cofty--Broniewskiej jest wzniesienie idei jej mistrzów (profesorów J. Kostrzewskiego,
COFTA-BRONIEWSKA ALEKSANDRA
W. Hensla i Z. Rajewskiego) na nowy poziom organizacji nauki. Kierując Ekspe-dycją Kujawską, a od 1978 r. Zespołem Badań Kujaw, do stałego udziału w nich zaprosiła poza archeologami specjalistów z innych dziedzin: geomorfologów, gleboznawców, antropologów i archeozoologów. Sama koncentrowała się na rekonstrukcji lokalnej formy kultury z późnego podokresu lateńskiego i okresu wpływów rzymskich (połowa II w. p.n.e. – V w. n.e.), określając ją mianem grupy kruszańskiej (od Kruszy Zamkowej stan. 3, gdzie przeprowadziła bardzo ważne badania wykopaliskowe). Praca Grupa kruszańska kultury przeworskiej, która była podstawą jej rozprawy habilitacyjnej (1976 r., opublikowana w 1979 r.), zawierała nowatorską w polskiej archeologii próbę ukazania rozwoju kultur pradziejowych jako procesu regionotwórczego.
Dzięki niej i pod jej patronatem powstał ogromny dorobek naukowy. Uka-zały się kolejne serie wydawnicze: „Materiały do Syntezy Pradziejów Kujaw”
(12 tomów), „Studia i Materiały do Dziejów Kujaw” (10 tomów), „Źródła do Studiów nad Prahistorią Kujaw” (15 tomów), a także wiele artykułów w czaso-pismach i monografiach zbiorowych. W r. 1982 ukazała się pierwsza synteza pradziejów Kujaw autorstwa A. Cofty-Broniewskiej i A. Kośki Historia pierwot-na społeczeństw Kujaw, a w r. 2002, także tych autorów, zmieniopierwot-na pierwot-narracyjnie wersja tego ujęcia pt. Kujawy w pradziejach i starożytności.
W sumie dorobek naukowy prof. Cofty-Broniewskiej obejmuje 8 monografii i ponad 100 artykułów oraz rozdziałów w monografiach zbiorowych, a także wiele prac pomniejszych. Wypromowała 5 doktorów, a „naukowo wychowała”
wielu innych oraz kilkudziesięciu magistrów.
Dzięki działalności Zespołu Badań Kujaw całkowicie zmieniła się nasza wiedza na temat pradziejów tego regionu. Do osobistych sukcesów naukowych pani profesor należy zaliczyć odkrycie początków solowarstwa w tym regionie, najstarszych śladów obróbki bursztynu, rekonstrukcję przebiegu kujawskiego odcinka szlaku bursztynowego oraz ukazanie znaczenia Celtów w kształtowaniu się specyfiki kultury Kujaw. Z pewnym zażenowaniem obserwujemy, że obecnie niektórzy archeolodzy odkrywają fenomeny, które pani profesor opisała już kilkadziesiąt lat temu.
A. Cofta-Broniewska patronowała badaniom i studiom, które przewartoś-ciowały wiedzę dotyczącą starszych epok pradziejów i doprowadziły np. do nowej wersji modelu neolitu na Niżu Polskim, potwierdzenia obecności pucha-rów dzwonowatych na Kujawach czy uwypuklenia specyfiki regionalnej Kujaw w każdym etapie pradziejów. To tylko kilka kwestii, które zostały ugruntowane dzięki badaniom pani profesor i stworzonego przez nią zespołu.
W 1992 r. otrzymała tytuł profesora tytularnego. Było to potwierdzenie jej wyjątkowych naukowych osiągnięć, które miało także wymiar symboliczny.
Polska odradzająca się po okresie komunistycznej dominacji doceniła panią profesor, która zawsze była wierna naszej narodowej tradycji i odporna na
wszel-– 57 wszel-–
COFTA-BRONIEWSKA ALEKSANDRA
kiego typu koniunkturalizm. Za swe osiągnięcia naukowe była wielokrotnie nagradzana i odznaczana, m.in. Medalem Komisji Edukacji Narodowej oraz Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.
Przez cały czas swej aktywności uniwersyteckiej prowadziła działalność dy-daktyczną. Była otwarta na pracę z młodzieżą i nie szczędziła czasu na dyskusje, często przekraczające ramy seminarium. Szczególnie ważne były jej refleksje dotyczące społecznego kontekstu archeologii i jej znaczenia w budowaniu tożsa-mości lokalnych społeczności, rozumienia wagi tradycji w życiu poszczególnych osób oraz całych wspólnot i budzenia patriotyzmu lokalnego. Swoje przekonania wcielała w życie, a za zasługi dla społeczeństwa Kujaw otrzymała w r. 1996 tytuł Honorowego Obywatela Miasta Inowrocławia.
Wielkość naukowa prof. A. Cofty-Broniewskiej polegała nie tylko na jej osobi-stym bogatym dorobku naukowym, ale także na budowaniu przestrzeni dla młod-szych generacji naukowców. Dzięki włączaniu młodych adeptów do projektów naukowych, powierzaniu im odpowiedzialnych zadań i uczeniu ich samodzielności prof. A. Cofta-Broniewska wychowała wielu aktywnych archeologów. Są wśród nich (w kolejności roczników na studiach): dr Barbara Stolpiak, prof. Aleksander Kośko, dr Józef Bednarczyk, prof. Andrzej Kokowski, prof. Lech Czerniak, prof.
Piotr Chachlikowski, prof. Janusz Czebreszuk, prof. Daniel Makowiecki, prof. Ma-rzena Szmyt, prof. Przemysław Makarowicz, prof. Marcin Ignaczak i wielu innych.
Uczniowie pani profesor mają swoich uczniów, a ci z kolei uczą kolejnych, dzięki czemu duch badań zespołowych, którym prof. A. Cofta-Broniewska patronowała, nie zanika, wprost przeciwnie – staje się trwałym elementem polskiej archeologii.
Najlepiej potwierdza to słuszność przyjętej przez nią w 1967 r. strategii: „Moje dzieło żyje i rozwija się w moich uczniach”.
Nigdy też pani profesor nie odwróciła się od swoich ukochanych Kujaw.
Z biegiem czasu coraz więcej wysiłku wkładała w propagowanie pradziejów tego regionu wśród jego mieszkańców. W realizacji tych idei miała ją wspierać Fundacja Ochrony Dziedzictwa Kulturowego Społeczeństw Kujaw (Fundacja Cuiavia) w Inowrocławiu, której przewodniczyła od 1992 do 2013 r. Fundacja podejmowała wiele inicjatyw zmierzających do upowszechniania rezultatów prac badawczych poprzez wydawnictwa, wystawy, prelekcje itp. Najbardziej znaczącym ukoronowaniem jej działań związanych z popularyzacją wiedzy o archeologii Kujaw było otwarcie w 2011 r. w Inowrocławiu (w Kujawskim Cen-trum Kultury) stałej ekspozycji poświęconej szlakowi bursztynowemu. Zostały zaprezentowane zabytki archeologiczne pochodzące ze stanowisk kujawskich, których badaniom poświęciła ponad 40 owocnych lat pracy.
Pani prof. Aleksandra Cofta-Broniewska zmarła po długiej chorobie 16 V 2013 r. Została pochowana na Cmentarzu Junikowskim w Poznaniu.
Są osobowości, wobec których nikt nie pozostaje obojętny. Do takich osób należała pani prof. Aleksandra Cofta-Broniewska. Przez całe życie była
zwią-COFTA-BRONIEWSKA ALEKSANDRA
zana z UAM, nigdy nie pełniła funkcji kierowniczych. Jej autorytet wypływał wyłącznie z cech osobistych, z pasji, którą zarażała innych. Była pełna życzliwości wobec ludzi i jednocześnie pewna słuszności podjętej przez siebie drogi. Nie dopuszczała połowiczności, wymagała poświęceń, nie chwaliła przedwcześnie, lecz gdy było trzeba, przychodziła z pomocą, robiąc to w sposób umiejętny i dalekowzroczny. Była patriotką wychowaną w tradycji pracy organicznej, nie zmieniała swoich poglądów ze względu na koniunkturalne korzyści. Jej zasady moralne były busolą dla młodych adeptów archeologii starających się określić swoje miejsce w trudnej rzeczywistości, poczynając od lat stalinowskich, aż po czasy stanu wojennego. Pokazywała dalekie cele, uczyła niełatwej sztuki wyboru i przemyślanego podejmowania ryzyka oraz walki z przeciwnościami, których nie szczędziło jej życie zawodowe.
Pani prof. Aleksandra Cofta-Broniewska była wybitną postacią polskiej ar-cheologii i wywarła wielki wpływ na ukształtowanie się kolejnych generacji adeptów naszej dyscypliny. Jej uczniowie i uczniowie jej uczniów zawdzięczają Mistrzyni więcej, niż są w stanie wyrazić.
Józef Bednarczyk, Janusz Czebreszuk, Aleksander Kośko, Barbara Stolpiak, Marzena Szmyt
– 59 –