prof. dr – antropolog etnograf, prehistoryk, językoznawca
Urodził się 6 X 1882 r. w Głuchowie (powiat gró-jecki). W 1901 r. uzyskał maturę w gimnazjum w Libawie (Łotwa). Po krótkim pobycie w wojsku studiował antropologię, anatomię i matematykę na Uniwersytecie w Zurychu (1902–1906) pod kierunkiem słynnego Rudolfa Martina i O. Stol-la. Po doktoracie (1906 r.) pracował jako asystent w największym ośrodku badań antropologicznych w Dziale Afryki i Oceanii Königliches Museum für Völkerkunde w Berlinie (1906–1907). Brał udział w afrykańskiej wyprawie badającej obszary międzyrzecza Nil – Kongo (1907–1911). Stał się wówczas pierwszym polskim afrykanistą, znaw-cą ludów Czarnego Kontynentu. W l. 1911–1927 ukazało się w Lipsku 5 tomów jego olbrzymiego dzieła, którego ostatni szósty tom ogłosił drukiem w Poznaniu w 1951 r. Przyniosło ono profesorowi światowy rozgłos. W l. 1911–1913 był kustoszem w Muzeum Antropologii i Etnografii Cesarskiej Akademii Nauk w Sankt Petersburgu. W 1913 r. uzyskał tytuł profe-sora i kierował Katedrą Antropologii i Etnologii Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie (do zajęcia Lwowa przez Niemców 30 IV 1941 r.). W tym właśnie roku ukazał się drukiem jego pierwszy polski podręcznik do statystyki pt. Zarys metod statystycznych.
W grudniu 1918 r. został powołany do Paryża, gdzie pełnił funkcję eksperta naukowego przy delegacji polskiej na konferencji pokojowej. Postanowieniem z kwietnia 1920 r. naczelnik państwa mianował Jana Czekanowskiego profesorem zwyczajnym antropologii i etnologii Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie (z ważnością od 1 I 1920 r.). Pełnił też funkcję dziekana Wydziału Humani-stycznego Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie (1924/1925). Był również rektorem (1934/1935 i 1935/1936).
CZEKANOWSKI JAN
Okres okupacji spędził w Kośminie k. Grójca jako administrator majątku, a następnie w Cmolasie pod Kolbuszową.
W maju 1945 r. objął Katedrę Antropologii i Etnologii na Katolickim Uni-wersytecie Lubelskim (1945–1950). Formalnie został powołany jeszcze w listo-padzie 1944 r.
1 III 1946 r. został mianowany na stanowisko profesora antropologii na Wydziale Lekarskim UP, a w maju otrzymał funkcję kierownika Zakładu An-tropologii. W październiku 1947 r. zarządzeniem Ministerstwa Oświaty Zakład przeniesiono z Wydziału Lekarskiego na Wydział Matematyczno-Przyrodniczy1, na wniosek prof. Jana Czekanowskiego (wraz z całym majątkiem i etatami pra-cowników). Nastąpiło to wbrew woli prof. dr. Adama Wrzoska i prof. dr. Mi-chała Ćwirki-Godyckiego, którzy wnioskowali o pozostawienie antropologii na Wydziale Lekarskim. Zakład zajmował pomieszczenia w Collegium im. Izydora Kopernickiego (przy ul. Rektora Święcickiego 4), dzieląc je z Zakładem Botaniki Ogólnej (który zajmował pomieszczenia na prawach gościa, po spaleniu jego pomieszczeń podczas działań wojennych).
W 1950 r. prof. Czekanowski został odsunięty przez władze komunistyczne od zajęć dydaktycznych. Ponownie zaczął prowadzić wykłady w 1955 r. Od r. 1951 Katedra Antropologii mieściła się w Collegium Minus przy ul. Stalin-gradzkiej 1 (III piętro).
W październiku 1954 r. obchodził jubileusz 50-lecia działalności naukowej.
W roku akademickim 1955/1956 Katedrę i Zakład Antropologii przeniesio-no z Collegium Minus do przeniesio-nowych pomieszczeń w budynku Collegium Maius (ul. Fredry 10, IV piętro). Katedra mieściła się w pomieszczeniach podstry-chowych. Do dyspozycji było 6 niedużych mansardowych pokoi zajmujących powierzchnię ok. 90 m2, pomieszczenie pod kopułą na poddaszu na IV piętrze, a także sala wykładowa (pomieszczenie pod kopułą przeznaczono na pierwsze w Polsce Muzeum Człowieka).
2 III 1957 r. UP uroczyście obchodził 50-lecie pracy doktorskiej prof. Jana Czekanowskiego.
W roku akademickim 1958/1959 na specjalizacji antropologicznej wpro-wadzono nowe wykłady dla studentów, a prof. Czekanowski rozpoczął te z an-tropologii regionalnej i etnicznej oraz z systematyki matematycznej.
3 VI 1959 r. odbyła się uroczystość nadania prof. Janowi Czekanowskiemu zaszczytnego tytułu doktora honoris causa Uniwersytetu Wrocławskiego. Wy-różnienie otrzymał za zasługi naukowe (Uchwała Senatu UWr z 10 grudnia 1958 r.; promotorem był prof. Kamil Stefko).
1 Wydział Matematyczno-Przyrodniczy UP do tego czasu nie potrafił zorganizować jednostki antropologicznej własnymi siłami i korzystał z pracowników naukowych (np. prof. L. Jaxa-Bykowski, prof. M. Ćwirko-Godycki) zatrudnionych na innym wydziale, prowadzących zajęcia antropologiczne.
– 65 –
CZEKANOWSKI JAN
W 1960 r. przeszedł na emeryturę, jednak nadal prowadził seminaria dla magistrantów. W nowym roku akademickim 1960/1961 w obrębie Katedry An-tropologii powstały nowe zakłady: Zakład AnAn-tropologii Etnicznej i Regionalnej, Zakład Anatomii Człowieka, Zakład Biometryki i Muzeum Człowieka. Rektor i Senat powierzyli obowiązki p.o. kierownika Katedry Antropologii UAM doc.
dr. Franciszkowi Wokrojowi. Działalność naukowa Katedry, również w latach następnych, koncentrowała się na słowianoznawstwie antropologicznym, bada-niach ontogenetycznych, afrykanistyce i azjanistyce.
2 IV 1962 r. w reprezentacyjnej Auli UAM odbyła się uroczystość nadania prof. Janowi Czekanowskiemu tytułu doktora honoris causa. Jego działalność przedstawił doc. dr Franciszek Wokroj, który odczytał także akt promocyjny.
W czerwcu 1965 r. przyznano mu Odznakę 1000-lecia Państwa Polskiego. Był też odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, Orderem Sztandaru Pracy I Klasy, Medalem 10-lecia Polski Ludowej, Medalem Pamiąt-kowym Ekspedycji Środkowo-Afrykańskiej (Meklemburgia), Orderem Gryfa (Meklemburgia), Orderem Korony (Belgia), Orderem Świętego Sawy III Klasy (Serbia), Orderem Zasługi Cywilnej (Bułgaria).
Prof. Jan Czekanowski był członkiem PAU, a z chwilą powstania PAN został jej członkiem tytularnym oraz członkiem wielu towarzystw antropologicznych:
szwajcarskiego, czeskiego, fińskiego, francuskiego, brytyjskiego, niemieckiego, rosyjskiego, austriackiego. W l. 1926–1939, 1945–1947 i 1961–1964 był preze-sem Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Mikołaja Kopernika. Przewod-niczył Komitetowi Antropologii PAN (1959–1965). Był członkiem założycielem i przewodniczącym Rady Naukowej Polskiego Towarzystwa Biometrycznego.
Do nauki wprowadził metody matematyczne, nowe metody opisu i analizy (np.
metodę diagraficzną różnic i podobieństw oraz prawo antropologicznej średniej arytmetycznej), które spowodowały swoisty przełom w podejściu metodycznym do antropologii, a także w innych dyscyplinach (np. w systematyce roślin i zwie-rząt). Napisał 233 prace naukowe. Był erudytą, który mógł swobodnie dysku-tować m.in. o problemach antropologii, genetyki, archeologii, językoznawstwa, etnografii oraz o statystyce.
Zmarł 20 VII 1965 r. w czasie wakacji letnich w Szczecinie. Jego pogrzeb odbył się w Warszawie. Został pochowany w Alei Zasłużonych na Powązkach.
W imieniu Senatu UAM oraz Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi żegnała go dziekan Maria Czekańska, przewodnicząca 5-osobowej delegacji pracowników nauki UAM.
W sierpniu 2004 r. odbyła się tygodniowa wyprawa na Ukrainę zorganizowana przez studentów V roku Wydziału Biologii UAM i członków Sekcji Antropolo-gicznej Koła Naukowego Przyrodników UAM. Prowadziła ona śladami wybitnego antropologa, etnografa, statystyka i demografa – prof. Jana Czekanowskiego.
CZEKANOWSKI JAN
Uczestnicy zwiedzili Uniwersytet im. Iwana Franki (za czasów prof. J. Czekanow-skiego – Uniwersytet Jana Kazimierza). Odwiedzili kamienicę, w której mieszkał profesor (ul. Stryjska 24). Zwiedzili też słynne Muzeum Przyrodnicze we Lwowie2 założone w XIX w. przez innego polskiego biologa – prof. Benedykta Dybowskiego.
19 V 2012 r., w parku gen. Władysława Andersa w Szczecinie, odsłonięto pomnik prof. Jana Czekanowskiego w mundurze odkrywców Afryki z XIX wieku siedzącego na podróżnym kufrze.
15 i 29 X 2013 r. z okazji Międzynarodowego Roku Statystyki Poznańskie To-warzystwo Przyjaciół Nauk, Rada Oddziału Polskiego Towarzystwa Statystyczne-go oraz Urząd Statystyczny w Poznaniu zorganizowały seminarium poświęcone popularyzacji statystyki i integracji środowiska pracowników nauki. Z tej okazji w siedzibie PTPN wygłoszono wykłady, podczas których zostały przedstawione sylwetki wybitnych statystyków wielkopolskich połączone z wystawą „Statystyka w Wielkopolsce”. W programie spotkania znalazł się m.in. wykład pt. Sylwetki wybitnych statystyków wielkopolskich: profesor Jan Czekanowski, który wygłosił prof. Mirosław Krzyśko (UAM).
Dzięki staraniom antropologów poznańskich jedna z ulic Poznania nosi imię Jana Czekanowskiego. Jego imieniem nazwano też Szkołę Podstawową w Cmola-sie3, którą w 2000 r. odwiedziła córka profesora – Anna Czekanowska-Kuklińska (profesor Uniwersytetu Warszawskiego, muzykolog i etnograf).
Andrzej Nowosad
2 Muzeum Zoologiczne we Lwowie obecnie jest w dziesiątce najlepszych placówek tego typu w Europie.
3 W 1944 r. profesor ukrywał się w Cmolasie.
– 67 –