prof. dr hab. – językoznawca
Monika Gruchmanowa (z d. Mrozówna) uro-dziła się 13 XI 1922 r. w Gelsenkirchen-Horst w Niemczech (w Westfalii) jako najmłodsze z sześciorga dzieci emigrantów z północnej Wielkopolski – Michała i Marianny Mrozów.
Matka nie pracowała zawodowo, zajmowała się domem. Ojciec był górnikiem, działaczem polo-nijnym i nauczycielem w popołudniowej szkole dla polskich dzieci. W 1923 r. rodzina przeniosła się do Lubomi pod Raciborzem, gdyż Komitet Wykonawczy dla Polaków w Niemczech skie-rował tam Michała Mroza do pracy w oświacie.
W 1934 r. objął on kierownictwo szkoły w Mar-klowicach k. Wodzisławia, gdzie uczył do 1960 r.
(z kilkuletnią przerwą okupacyjną), a jego córka Monika ukończyła szkołę pod-stawową. O sile ciepłych uczuć łączących środowisko marklowickie z wybitną rodaczką świadczy fakt, że nauczyciele, rodzice i uczniowie tamtejszego gim-nazjum wybrali poznańską lingwistkę na patronkę swej szkoły. Od 9 X 2004 r.
gimnazjum w Marklowicach nosi imię prof. Moniki Gruchmanowej.
W 1936 r. Monika Mrozówna zaczęła uczęszczać do gimnazjum w Rybniku Śląskim. Naukę przerwał wybuch II wojny światowej, w czasie której ciężko pracowała fizycznie – najpierw jako służąca w niemieckich domach, potem jako robotnica w Rybnickiej Fabryce Maszyn (produkującej wówczas amunicję).
W 1945 r. podjęła naukę w Liceum Ogólnokształcącym im. Adama Mickiewicza w Lublińcu i tam w r. 1946 zdała maturę. W liceum poznała swojego przyszłego męża, Bohdana Gruchmana, który maturę zdawał rok po niej, a później studiował w Warszawie. Po maturze rozpoczęła studia polonistyczne na UP, o czym zade-cydowały m.in. wielkopolskie korzenie jej rodziców. Okresowi temu poświęciła piękne wspomnienie Moja poznańska polonistyka1. W czasie studiów, w sierpniu
1 M. Gruchmanowa, Moja poznańska polonistyka, w: Viribus Unitis. Księga poświęcona Profesor Monice Gruchmanowej w 75-lecie urodzin, red. M. Borejszo, S. Mikołajczak, Poznań 1998, s. 9–35.
GRUCHMANOWA MONIKA
1950 r., wyszła za mąż za Bohdana Gruchmana, późniejszego profesora i rektora Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, doktora honoris causa Akademii Ekono-micznej w Katowicach. Pracę magisterską Gwara wsi Olza w powiecie rybnickim napisała pod kierunkiem prof. Stanisława Urbańczyka i 18 VII 1951 r. otrzyma-ła dyplom magistra filozofii w zakresie filologii polskiej. Rok wcześniej objęotrzyma-ła stanowisko zastępcy asystenta w Katedrze Języka Polskiego, a w 1951 r. została w niej asystentem. Stopień naukowy doktora uzyskała w 1961 r. na podstawie rozprawy Gwary Kramsk, Podmokli i Dąbrówki w województwie zielonogórskim2 (promotorem był i tym razem jej mistrz – prof. Stanisław Urbańczyk), a doktora habilitowanego w 1970 r. (na podstawie dorobku i monografii Gwary zachodniej Wielkopolski3), obejmując następnie stanowisko docenta. Profesorem nadzwy-czajnym została w 1983 r., a zwynadzwy-czajnym w r. 1990.
Na Uniwersytecie pełniła wiele ważnych funkcji – była m.in.: kierownikiem Zakładu Filologii Polskiej Wyższego Studium Nauczycielskiego (w strukturach UAM, w l. 1969–1972), zastępcą dyrektora Instytutu Filologii Polskiej (1973–
1976), prodziekanem Wydziału Filologicznego (1976–1979) i kierownikiem Za-kładu Języka Polskiego (1974–1989)4. W czasie kierowania Zakładem potrafiła – dzięki swej charyzmie i otwartości – zintegrować całe polonistyczne środowisko językoznawcze. Podczas licznych spotkań, odbywanych często z różnych okazji u niej w domu, bawiła towarzystwo opowiadaniem dowcipów, swobodnie prze-chodząc z polszczyzny ogólnej na dialekty Śląska i Wielkopolski.
Działalności zawodowej nie ograniczała do pracy na Uniwersytecie. Przez wiele lat była wiceprzewodniczącą Komitetu Okręgowego Olimpiady Literatury i Języka Polskiego, chętnie brała też udział w różnego rodzaju przedsięwzięciach popularyzujących gwarę poznańską. Należała do wielu instytucji i towarzystw naukowych.
Obdarzona doskonałym słuchem językowym była znakomitą eksploratorką tekstów z mówionej odmiany języka. Umiała też szybko nawiązywać kontakty z prostymi ludźmi, przedstawicielami różnych środowisk na wsi i w mieście, których zjednywała bezpośredniością i poczuciem humoru oraz tym, że z włas-nego doświadczenia znała trud ciężkiej pracy. Cechy te przesądziły o obszarze jej zainteresowań naukowych – pierwotnie dialektologicznych, a następnie –
2 Taż, Gwary Kramsk, Podmokli i Dąbrówki w województwie zielonogórskim, Zielona Góra 1969.
3 Taż, Gwary zachodniej Wielkopolski, Poznań 1970.
4 W biogramie wykorzystane zostały następujące publikacje: Z. Zagórski, Jubileusz Prof. dr hab.
Moniki Gruchmanowej, „Studia Polonistyczne” XIV/XV, 1986/1987, s. 5–10; W.R. Rzepka, B. Walczak, Profesor Monika Gruchmanowa (1922–2001), w: M. Gruchmanowa, Gwary w ojczyźnie i na obczyźnie.
Studia, Poznań 2003, s. 7–18; A. Piotrowicz, Profesor Monika Gruchmanowa – dialektolog, badaczka polszczyzny miejskiej i języka Polonii, w: M. Gruchmanowa, Językoznawcze wędrówki nie tylko po Pozna-niu. Studia o polszczyźnie Poznania, Wielkopolski i Polonii, wstęp i dobór tekstów A. Piotrowicz, Poznań 2006, s. 9–19; A. Piotrowicz, M. Witaszek-Samborska, Dorobek naukowy Moniki Gruchmanowej – gwary wiejskie, miejskie i polonijne [w druku].
– 171 –
GRUCHMANOWA MONIKA
szerzej – socjolingwistycznych. Dialektologii dotyczyły przede wszystkim wspo-mniane już monografie. Dzięki nim na zawsze zapisała się w historii dialekto-logii zarówno polskiej, jak i zachodniosłowiańskiej. Rozprawa Gwary Kramsk, Podmokli i Dąbrówki w województwie zielonogórskim przyniosła dokładny opis systemu gramatycznego wymienionych w tytule gwar, a także relacji między nimi wzajemnie i innymi gwarami Wielkopolski oraz z Łużycami5. Ta precyzyjna analiza porównawcza pozwoliła autorce poprzeć wcześniejsze tezy wybitnych dialektologów i slawistów (Kazimierza Nitscha, Zdzisława Stiebera i Adama To-maszewskiego) o istnieniu w przeszłości dialektów przejściowych wielkopolsko--łużyckich. Druga monografia – Gwary zachodniej Wielkopolski – poświęcona została wewnętrznemu zróżnicowaniu systemu gramatycznego i leksyki gwar zachodniowielkopolskich oraz pokazała ich powiązania z gwarami sąsiednimi, śląskimi, kaszubszczyzną i językami łużyckimi. Cennym uzupełnieniem książki jest 139 mapek z dokładnymi komentarzami6. Wyniki badań dialektologicznych (w tym studiów porównawczych wielkopolsko-łużyckich, wielkopolsko-śląskich i kaszubskich) badaczka opublikowała również w licznych artykułach.
Ogromną zasługą Moniki Gruchmanowej dla poznańskiego środowiska językoznawczego było zainicjowanie w l. 70. XX w. badań socjolingwistycznych.
Nową wówczas metodologię uczona zastosowała do prekursorskiej eksploracji języka Polonii w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Pierwsze publi-kacje ukazały się już w 1976 r. i dotyczyły słownictwa Polonii Nowego Jorku7, kolejne zaś dotyczyły kwestii metodologicznych – autorka zwracała w nich uwagę na ważny problem interferencji gwar oraz języka angielskiego w mowie mieszkańców enklaw etniczno-językowych w miejscowościach Independence w stanie Wisconsin i Panna Maria w stanie Teksas (enklawa śląska) oraz w sta-nie Minnesota (enklawa kaszubska)8. Publikowała także autentyczne teksty (pochodzące z nagrań magnetofonowych, starannie przez nią transkrybowane i redagowane) ilustrujące omawiane zjawiska.
Najważniejszy nurt badań socjolingwistycznych Moniki Gruchmanowej to polszczyzna miejska Poznania. Mimo że nie była ona rodowitą poznanianką ani Wielkopolanką, miasto to od czasów studenckich stało się jej drugą małą ojczy-zną, a mowa jego mieszkańców – pasją naukową. Profesor Gruchmanowa była niekwestionowaną prekursorką badań wszystkich płaszczyzn (fonetyki,
morfo-5 M. Gruchmanowa, Gwary Kramsk…, dz. cyt.
6 Taż, Gwary zachodniej…, dz. cyt.
7 Wymienić tu należy zwłaszcza tekst: M. Gruchmanowa, Z problematyki interferencji języko-wej w słownictwie Polonii Nowego Jorku, w: Stan i potrzeby badań nad zbiorowościami polonijnymi, red. H. Kubiak, A. Pilch, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1976, s. 409–418.
8 Taż, Badania nad językiem Polonii amerykańskiej w świetle metod socjolingwistycznych, w: Socjolingwistyka, t. 2: Analizy i syntezy, red. W. Lubaś, Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego nr 287, Warszawa–Kraków–Katowice 1979, s. 95–104; taż, A Sociolinguistic Study of Polish Spoken by Polish Americans, „Lingua Posnaniensis” XXIV, 1982, s. 117–122.
GRUCHMANOWA MONIKA
logii, składni, słownictwa i frazeologii) języka poznaniaków. Utworzyła zespół badawczy (w składzie: Stanisław Bąba, Janusz Padalak, Anna Piotrowicz, Woj-ciech Ryszard Rzepka, Irena Sarnowska-Giefing, Bogdan Walczak, Małgorzata Witaszek-Samborska), który pod jej kierunkiem opracowywał nowatorskie wów-czas dzieło leksykograficzne – Słownik gwary miejskiej Poznania9. Na jego siatkę haseł złożyły się wyrazy i związki frazeologiczne wyekscerpowane z różnych źródeł pisanych (prasa dawna i współczesna, literatura piękna autorstwa pisarzy poznańskich, pamiętniki i wspomnienia, prace naukowe itp.) oraz mówionych (teksty z nagrań, od informatorów i zasłyszane). W słowniku zamieszczono ok.
3500 jednostek leksykalnych, zarówno reprezentujących współczesny stan gwary miejskiej, jak i dawnych, przestarzałych, wychodzących z użycia. Mimo tytułu Słownik gwary miejskiej Poznania nie jest wyłącznie leksykonem, gdyż zawiera także obszerną część monograficzną. Monika Gruchmanowa zamieściła w niej Opis systemu gramatycznego polszczyzny Poznania, stanowiący uporządkowaną charakterystykę podsystemów cząstkowych (fonetycznego, słowotwórczego, fleksyjnego), w ujęciu diachronicznym, z uwzględnieniem cech regionalnych, dialektalnych i wpływów niemieckich. Poznaniacy docenili wartość słownika, o czym najlepiej świadczy fakt, że w r. 1999 ukazało się jego drugie wydanie (z suplementem), które rozeszło się równie szybko jak pierwsze i dziś jest białym krukiem na rynku księgarskim.
Profesor Monika Gruchmanowa zmarła 14 VIII 2001 r. po wielu latach cięż-kiej choroby i pochowana została na cmentarzu przy ul. Nowina w Poznaniu.
Jako naukowiec była niezwykle skromna, jako promotor – bardzo wymagająca, ale też opiekuńcza i życzliwa, jako wykładowca – jednocześnie precyzyjna i ży-wiołowa, a jako człowiek – stanowiła wzór do naśladowania.
Anna Piotrowicz, Małgorzata Witaszek-Samborska
9 Słownik gwary miejskiej Poznania, red. M. Gruchmanowa, B. Walczak, Warszawa–Poznań 1997;
wydanie drugie z suplementem, Warszawa–Poznań 1999.
– 173 –