prof. dr – zoolog, embriolog, parazytolog
Urodził się 24 III 1883 r. w Błażowej w wojewódz-twie lwowskim. Po ukończeniu czteroletniej szkoły powszechnej i gimnazjum wyższego w Rzeszowie (1902 r.) studiował nauki przyrodnicze na Uniwer-sytecie Lwowskim (1902–1906), a w l. 1906–1908 także medycynę. Był asystentem w Katedrze Zoolo-gii u znakomitego prof. dr. Józefa Nusbauma-Hila-rowicza na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwo-wie (1906–1914) oraz bliskim współpracownikiem nestora zoologii polskiej, prof. dr. Benedykta Dy-bowskiego. W 1908 r. się doktoryzował. W 1909 r.
razem z prof. dr. J. Nusbaumem podróżował do nadmorskich stacji hydrobiologicznych w Neapolu, Villefranche i Monako. W l. 1913–1917 pracował jako sekretarz w Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie, gdzie usprawnił administrację i unowocześnił ekspozycje muzealne.
Współpracował z em. prof. dr. Benedyktem Dybowskim. W 1914 r. habilito-wał się z zoologii i embriologii. Podczas I wojny światowej wstąpił do Legionu Wschodniego gen. Józefa Hallera. Po wcieleniu do armii austriackiej i przejściu szkolenia bakteriologicznego kierował filią Laboratorium Epidemiologicznego w Strzemieszycach przy szpitalu chorób zakaźnych. W 1918 r. brał udział w wal-kach we Lwowie (odznaczony Krzyżem Obrony Lwowa).
W lutym 1919 r. Komisariat Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu (na mocy uchwały Międzyuniwersyteckiej Komisji Stabilizacyjnej w Krakowie) ofiarował prof. dr. Janowi Grochmalickiemu katedrę „nadzwyczajną zoologii”1 (z pensją roczną 12 tys. marek płatnych kwartalnie z góry) przy powstającej Wszechni-cy Piastowskiej. Wykłady na Wydziale Filozoficznym miały się rozpocząć już
1 Naczelnik państwa mianował Jana Grochmalickiego, Postanowieniem z dnia 12 października 1921 r., profesorem zwyczajnym zoologii (Pismo z dnia 24 października 1921 r. Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Departament Nauki i Szkół Wyższych) oraz powtórnie miano-wał go profesorem zwyczajnym zoologii na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym UP 11 XI 1925 r.
– 165 –
GROCHMALICKI JAN
28 IV 1919 r. i dlatego poproszono profesora o przybycie już 1 IV 1919 r.: „(…) dla przygotowania regulaminów poszczególnych studiów, przepisów egzaminacyj-nych itp.”. Profesor z wielką energią przystąpił do tworzenia od podstaw Zakładu Zoologii, biblioteki, muzeum oraz zakupu sprzętu badawczego. Zabiegał też o za-trudnienie doc. dr. Antoniego Jakubskiego w Katedrze Anatomii Porównawczej i Biologii UP, który wyszedł z tej samej, co i on, znakomitej „zoologicznej szkoły lwowskiej” profesorów Benedykta Dybowskiego i Józefa Nusbauma-Hilarowicza.
Wszechnica Piastowska (UP) oficjalnie rozpoczęła działalność 7 V 1919 r., jednak już wcześniej, w ramach Sekcji Matematyczno-Przyrodniczej na Wydziale Filozoficznym (obejmującym nauki humanistyczne i przyrodnicze), działała m.in.
Katedra Zoologii (kierowana przez prof. dr. Jana Gabriela Grochmalickiego).
Wraz z rozpoczęciem roku akademickiego profesor zaczął prowadzić wykłady z zoologii szczegółowej2 oraz fauny ziem polskich, ze szczególnym uwzględ-nieniem zwierząt kręgowych. Prowadził też ćwiczenia zoologiczne, practicum zoologiczne, ćwiczenia w oznaczaniu zwierząt oraz wycieczki zoologiczne, natomiast później wykłady z embriologii i parazytologii. Wśród studentów miał opinię świetnego dydaktyka.
W kwietniu 1920 r. Senat powierzył prof. dr. Janowi Grochmalickiemu zadanie pozyskania nowych pomieszczeń dla uczelni. Jednym z pierwszych budynków był gmach byłego pruskiego Towarzystwa Spółek Kas Raiffeisena przy ul. Wjazdowej 3 (później ul. Czerwonej Armii 9, obecnie ul. św. Marcin 90), zlokalizowany tuż nad torami kolejowymi i za mostem Kaponiera (później budynek Collegium Iuridicum, a obecnie budynek administracji UAM). Lewa część budynku mieściła na II piętrze (skrzydło wschodnie i południowe) Zakład Zoologii prof. dr. Jana Grochmalickiego oraz Zakład Anatomii Porównawczej i Biologii prof. Antoniego Jakubskiego. Dla Zakładu Zoologii przeznaczono 250 m2 (4 większe pomieszczenia i 3 mniejsze). Dopiero wówczas można było pomyśleć o rozmieszczeniu pracowni, biblioteki i zbiorów oraz o zakupie mebli (za łączną sumę 83 tys. marek).
W 1921 r. Jan Grochmalicki został profesorem zwyczajnym na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym UP. Pod koniec pierwszego trymestru tego roku zawiązało się studenckie Koło Przyrodników UP, a godność pierwszego kuratora Koła sprawował prof. dr Jan Grochmalicki.
W l. 1926–1928 był rektorem UP przez dwie kadencje, a następnie pro-rektorem (1928–1929) – obowiązki rektora sprawował wtedy prof. dr Edward Lubicz-Niezabitowski. Jako rektor skupił się przede wszystkim na sprawach budżetowych, zdobywaniu nieruchomości i zaciąganiu kredytów na te cele oraz na przeprowadzeniu szczegółowej inwentaryzacji i oszacowaniu majątku uczelni.
2 Wykłady z zoologii szczegółowej oraz ćwiczenia prowadził również dla studentów Oddziału Farmaceutycznego przy Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym UP.
GROCHMALICKI JAN
Zasłynął jako wybitny menadżer i bardzo zasłużony rektor UP. Za jego kadencji oddano kilka budynków (m.in. dom akademicki na Sołaczu, kontynuacja takie-go właśnie przy Wałach Leszczyńskietakie-go, znanetakie-go później jako Dom Studencki
„Hanka”), rozpoczęto porządkowanie stanu prawnego nieruchomości, poszuki-wano również nowych źródeł finansowania Uniwersytetu. Profesor zorganizował Stację Hydrobiologiczną UP nad eutroficznym Jeziorem Kierskim k. Poznania, która stała się poważnym ośrodkiem badań hydrobiologicznych w Wielkopolsce.
Za kadencji rektora Jana Grochmalickiego odbył się na UP zjazd rektorów wszystkich wyższych uczelni w Polsce z udziałem ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (24–25 IV 1927 r.). Był on w życiu uczelni bardzo waż-ny, gdyż pozwolił przedstawicielom innych szkół wyższych przyjrzeć się młodej placówce naukowej, zwiedzić prawie wszystkie zakłady, poznać środowisko pracy i wydać opinię, która okazała się dla UP bardzo korzystna.
Dzięki staraniom rektora Grochmalickiego we wrześniu 1928 r. oddano do użytku dom mieszkalny dla profesorów przy ul. Libelta 14 (w 1932 r. ukończo-no budowę drugiej połowy domu profesorskiego przy ul. Libelta 13). W tym samym roku wybudowano także dla potrzeb Zakładu Zoologii niewielką Stację Hydrobiologiczną nad eutroficznym Jeziorem Kierskim w Krzyżownicach pod Poznaniem (podobną do Stacji Biologicznej w Drozdowiczach pod Gródkiem Jagiellońskim k. Lwowa), gdzie odtąd koncentrowały się badania pracowników Zakładu. Profesor rozpoczął nawet wydawanie „Prac Komisji Matematyczno--Przyrodniczej Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk” pod tytułem Mo-nografie Jeziora Kierskiego (których ukazało się 7). Wśród najaktywniejszych limnologów w środowisku poznańskim znaleźli się dr Julian Rzóska (ówczesny asystent prof. dr. Jana Grochmalickiego i pomocnik w zorganizowaniu stacji, późniejszy docent i wykładowca hydrobiologii) oraz mgr Gabriel Brzęk (póź-niejszy asystent w Zakładzie Zoologii).
Podczas uroczystej inauguracji roku akademickiego 1928/1929 (10-lecie UP), po przemowach rektorów, głos zabrał przedstawiciel młodzieży, wiceprezes Bratniej Pomocy Towarzystwa Studentów UP. W przemówieniu podziękował ustępującemu rektorowi, prof. dr. Janowi Grochmalickiemu („Za trud i troskli-wość wielkiemu przyjacielowi młodzieży akademickiej”), którego dziełem był Dom Akademicki przy Wałach Leszczyńskiego 63 i Dom Akademicki Rolników i Leśników na Sołaczu. „Jeżeli dziś oglądamy monumentalny gmach akademicki, jeżeli dziś kilkaset niezamożnych kolegów ma dach nad głową, jeżeli dziś
z po-3 Dom Akademicki przy Wałach Leszczyńskiego (później Dom Studencki „Hanka” przy al. Stalin-gradzkiej, obecnie al. Niepodległości). Trzypiętrowy, okazały budynek, w którym mieszkało wówczas ok. 350–400 studentów, miał na parterze stołówkę, czytelnię czasopism oraz kaplicę, a na każdym piętrze łazienki i kuchenki gazowe. Prawie w każdym pokoju były zamontowane przez studentów kryształkowe aparaty radiowe na słuchawki, antenę stanowił drut rozpięty na kracie łóżkowej, a uziemienie stanowiła wodociągowa rura.
– 167 –
GROCHMALICKI JAN
dziwem sumujemy rezultaty we wszystkich dziedzinach życia akademickiego, to w dużej mierze zasługę w tem wszystkiem przypisać należy ustępującemu rektorowi, prof. Grochmalickiemu”.
W 1929 r. prof. dr Jan Grochmalicki został członkiem PAU. W pracy nauko-wej początkowo zajmował się mechaniką rozwojową (regeneracją i embriologią ryb oraz teratologią), później fauną skorupiaków słodkowodnych żyjących w Pol-sce, Afryce Wschodniej i na Jawie, a także systematyką i filogenezą mięczaków bajkalskich. Słynął z wielkiej pedanterii, obowiązkowości i surowości wobec studentów i współpracowników. Opublikował 53 prace, m.in. Historię faunistyki i systematyki zoologicznej w latach 1875–1925.
14 II 1931 r. odbyła się uroczysta akademia ku czci nestora polskich przy-rodników, prof. dr. Benedykta Dybowskiego, zorganizowana na UP z inicjatywy jego ucznia, prof. dr. Jana Grochmalickiego, który wygłosił pełną uczucia mowę na temat zasług Benedykta Dybowskiego dla nauki polskiej i społeczeństwa.
W połowie roku akademickiego (prawdopodobnie w grudniu 1933 r.4) prze-niesiono Zakład Zoologii prof. dr. Jana Grochmalickiego, który znajdował się w gmachu Raiffeisena (przy ul. Wjazdowej 3 II), a jego dotychczasowe miejsce zajął Wydział Prawno-Ekonomiczny, który miał małe pomieszczenia w Zamku.
Zakład Zoologii, zlokalizowany na III piętrze Collegium Medicum, otrzymał pomieszczenia z powierzchnią użytkową dwa razy większą od dotychczas zaj-mowanej. Do 27 III 1934 r. przeprowadzono niezbędne prace remontowe i do-kończono przeprowadzkę Zakładu do nowych pomieszczeń.
W tym samym roku władze uczelni postanowiły powierzyć dalszą parcelację Żabikowa prof. dr. Janowi Grochmalickiemu, „znanemu ze swej pracy i energii, aby jak najprędzej uzyskać pieniądze na rozpoczęcie budowy centralnego gma-chu rolnictwa i leśnictwa”5.
Zmarł 15 IV 1936 r. po krótkiej chorobie. Miał 54 lata. Pochowany został na cmentarzu przy Parafii św. Wojciecha w Poznaniu, u stóp Cytadeli.
Manifestacyjny pogrzeb zmarłego profesora ruszył 18 IV 1936 r. ze szpitala garnizonowego przy ul. Kościuszki (vis-à-vis Zakładu Zoologii, którym kierował) i zatrzymał się przed Aulą UAM, skąd żegnali go w imieniu władz rektor – prof.
dr Stanisław Runge, dziekan – prof. dr Zygmunt Zawirski, w imieniu pracowni-ków Zakładu Zoologii mgr Gabriel Brzęk, a w imieniu studentów prezes Koła
4 Zachowało się pismo prof. dr. Jana Grochmalickiego, kierownika Zakładu Zoologii UP, z 20 XII 1933 r., adresowane do Inwentury Uniwersytetu, że „(...) oddawca wręczy stosownie do zarządzenia Magnificencji (...)” klucze do bram budynku i drzwi wejściowych do lokali Zakładu w budynku przy ul. Wjazdowej 3 II.
5 Korzystając z fundacji śp. Augusta hr. Cieszkowskiego, który podarował Uniwersytetowi folwark podmiejski Żabikowo, Uniwersytet postanowił uczcić pamięć ofiarodawcy w ten sposób, aby z parce-lacji folwarku, który ze względu na położenie stracił racje bytu, jako gospodarstwa rolnego, uzyskać fundusze i przeznaczyć je na budowę gmachu dla Wydziału Rolniczo-Leśnego, na co minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego wyraził zgodę.
GROCHMALICKI JAN
Przyrodników, ks. Władysław Bazyluk. Przy udziale władz wojewódzkich, miej-skich, delegacji PAU, prawie wszystkich profesorów zoologii z całego kraju oraz pracowników Uniwersytetu i studentów odprowadzono zmarłego na cmentarz.
Po śmierci prof. Jana Grochmalickiego rektor UP na kuratora Zakładu Zoo-logii mianował prof. dr. Antoniego Jakubskiego (kierownika Katedry Anatomii Porównawczej i Biologii UP) do czasu powołania następcy.
5 V 1936 r. odbyło się uroczyste posiedzenie Lwowskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika ku czci prof. dr. Jana Grochmalic-kiego.
Jego następcą w Katedrze Zoologii na Wydziale Matematyczno-Przyrodni-czym UP, po prawie półtorarocznym interregnum, został prof. nadzw. dr Kazi-mierz Simm6 (od maja 1946 r. prof. zw. tej Katedry).
Andrzej Nowosad
6 Docent Uniwersytetu Jagiellońskiego i profesor średniej Szkoły Rolniczej w Cieszynie, specjalista od fauny gąbek i entomologii gospodarczej. Obejmując kierownictwo Zakładu Zoologii, miał 55 lat.
– 169 –