prof. dr hab. – historyk
Urodził się 22 XI 1928 r. w Koninie. Jego rodzicami byli Wiktoria i Wincenty – szewc, działacz Polskiej Partii Socjalistycznej. Miał brata Henryka i siostrę Marylę. Edukację szkolną rozpoczął w Koninie, ale naukę przerwał wybuch wojny. W marcu 1942 r. jako nieletni został wywieziony na roboty przymusowe do Niemiec, gdzie pracował w gospodarstwie rolnym w Westerstede do końca wojny. Następnie uczęsz-czał do szkoły powszechnej w Brual-Rhede, rozpo-czynając naukę od klasy piątej. Podobnie jak w przy-padku innych wywiezionych targały nim rozterki, czy wracać do kraju, czy pozostać na Zachodzie.
Ostatecznie w 1946 r. wrócił do Polski i kontynuo-wał naukę w Liceum Pedagogicznym w Morzysła-wiu k. Konina. W maju 1950 r. uzyskał maturę, po czym podjął studia historyczne na UAM w Poznaniu, ukończył je w 1955 magisterium pod kierunkiem prof. Kazi-mierza Piwarskiego. Następnie przez dwa lata przebywał na aspiranturze na Uni-wersytecie Państwowym im. Łomonosowa w Moskwie, doktoryzował się jednak w Poznaniu w 1959 r. u prof. Janusza Pajewskiego. Dysertację habilitacyjną obronił w 1963 r., uzyskując stopień naukowy doktora habilitowanego. W 1968 otrzymał tytuł naukowy profesora nadzwyczajnego, a w 1976 r. – profesora zwyczajnego.
Na Uniwersytecie kierował: Zakładem Historii Ruchów Społecznych (1965–
1969), Zakładem Historii Niemiec (1969–1979), Zakładem Historii Powszechnej XIX i XX Wieku (1979–1998). W l. 1963–1964 był prodziekanem, a w l. 1964–
1966 dziekanem Wydziału Filozoficzno-Historycznego UAM. W 1971 r. po-wołany został na stanowisko dyrektora Instytutu Historii Polskiego Ruchu Ro-botniczego i prorektora Wyższej Szkoły Nauk Społecznych przy Komitecie Centralnym Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Warszawie. Obowiązki te łączył z pracą na UAM.
W l. 1978–1991 był dyrektorem Instytutu Zachodniego w Poznaniu, a wkrót-ce także współprzewodniczącym Wspólnej Komisji UNESCO Polskiej
Rzeczy-– 75 Rzeczy-–
CZUBIŃSKI ANTONI
pospolitej Ludowej i Republiki Federalnej Niemiec ds. podręczników szkolnych z historii i geografii. W l. 1971–1991 był członkiem, a następnie wiceprzewod-niczącym Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej Kadr Naukowych przy Prezesie Rady Ministrów, był także członkiem Prezydium Komitetu Nauk Historycznych PAN oraz licznych rad naukowych.
Analizując twórczość naukową Czubińskiego, można sformułować kilka charakterystycznych cech. Pierwszą z nich była komplementarność opisu, czyli zestawienia rozmaitych punktów widzenia oraz łączenia różnych aspektów dziejów – politycznych, ekonomicznych, kulturowych itd. Druga to uznanie swoistości epok historycznych, czyli niemożność stosowania aktualnych war-tości ideowych czy społecznych do poprzedniego okresu dziejowego. Trze-cia to orientacja marksizująca i narodowa co do podejmowanej problematyki.
Czwarta – narracyjna nadrzędność faktów politycznych uzupełnianych tłem społeczno-gospodarczym w sposobie ujmowania dziejów. Po piąte, uczony wy-rażał sprzeciw wobec „pragmatyzmu” historycznego. Szósta cecha dotyczyła cywilnej odwagi naukowej, a siódma, równie ważna jak pozostałe (kto wie, czy nie najważniejsza), to obiektywizm.
Przez całe swoje twórcze życie profesor był wierny wspominanym wyżej cechom, bez względu na to, jaką problematykę podejmował. W tej kwestii Czu-biński był prawdopodobnie jednym z ostatnich, których interesowało szerokie spektrum przeszłości – tak dotyczącej historii Polski, jak i powszechnej. Owe zainteresowania nie sprowadzały się li tylko do orientacji ogólnej, lecz do pro-wadzenia dogłębnych, a niejednokrotnie pionierskich w polskiej historiografii badań naukowych. Z tego też powodu w niniejszym biogramie trudno będzie dogłębnie przeanalizować całokształt dorobku profesora1. Zatem proponuję tylko „dotknięcie” charakterystyki kierunków badań Czubińskiego.
Chronologicznie skupiał się on w swych badaniach na XX w., aczkolwiek kilka jego prac dotyczyło wydarzeń mających miejsce w XIX w. Postawa spo-łeczna i metodologiczna skłaniała profesora do poruszania w swej twórczo-ści problemów związanych z historią ruchu robotniczego. Jednak zgodnie z przyjętymi zasadami nie były to „laurki” – wręcz przeciwnie, autor starał się krytycznie podchodzić do poruszanych tematów. Biografowie skrupulatnie policzyli, że problematyce tej profesor poświęcił 36 książek i 19 opracowań zbiorowych2. Najważniejszą pozycją jest monografia Komunistyczna Partia Polski 1918–1939. Zarys historii (Poznań 1988). Książka spotkała się z bardzo zróżnicowaną oceną – od aprobaty nowego, rzetelnego podejścia do Komuni-stycznej Partii Polski, aż po zarzuty o umniejszenie roli tej partii. Opracowania dotyczące ruchu robotniczego, szczególnie jego lewicowej opcji, były ciągle
1 Zainteresowanych odsyłam do opracowania Antoni Czubiński 1928–2003. Życie i dzieło, red. S. Sierpowski, Poznań 2004.
2 Wybitni historycy wielkopolscy, red. J. Strzelczyk, Poznań 2010, s. 750.
CZUBIŃSKI ANTONI
obecne w pracach profesora. Charakterystyczne jest to, że Czubiński, zajmując się każdą z realizowanych problematyk badawczych, kojarzył ją z Wielkopolską.
Wyrażało się to publikacjami poświęconymi temu regionowi i jego historii.
W kontekście rozważań nad historią polskiego ruchu robotniczego odniesienie do Wielkopolski wyraziło się m.in. w pracy Zarys historii ruchu robotniczego w Wielkopolsce (Poznań 1978, 1980), której był redaktorem i współautorem.
Innym problemem badawczym podejmowanym w ramach historii Wielkopolski było zwrócenie uwagi na rozwój myśli zachodniej rozumianej jako dążenie do ukierunkowania rozwoju państwa polskiego opartego na Ziemiach Zachodnich.
Tym samym Czubiński opowiedział się za przewagą idei piastowskiej w roz-woju państwa polskiego, przeciwstawiając ją wschodniej idei jagiellońskiej.
Szczególne miejsce w jego badaniach regionalnych zajmował Poznań, historii tego miasta poświęcił kilka swoich prac autorskich, jak i zbiorowych.
Cechą badań Czubińskiego było rzetelne podejście do każdego poruszanego problemu badawczego. Jest rzeczą charakterystyczną, że nawet najwięksi krytycy publikowanych prac nigdy nie mogli zarzucić mu braków w wykorzystaniu bazy źródłowej.
Wśród wielu problemów badawczych niezwykle interesujące są prace po-święcone historii wojskowości. Jest to tym bardziej godne podkreślenia, że A. Czubiński nigdy się do grupy badaczy przeszłości militarnej nie zaliczał.
Podjęcie tej problematyki jest bardzo dobrym przykładem rzetelności jego badań. Debiutem w tej dziedzinie był artykuł Powstanie styczniowe w woje-wództwie kaliskim3. Autor podejmował ten temat jeszcze kilka razy w innych czasopismach.
Przykładem takiej postawy jest kilkanaście prac poświęconych powstaniu wielkopolskiemu. Składają się na nie monografie, studia, wydawnictwa źród-łowe, biogramy, recenzje i omówienia. Najważniejszą z nich jest monografia Powstanie wielkopolskie 1918–1919. Geneza – charakter – znaczenie (Poznań 1978, 1988, 2002). Na szerokiej panoramie dziejów Europy i odradzającego się państwa polskiego przedstawiona została skomplikowana droga do zbrojnego zrywu społeczeństwa wielkopolskiego w l. 1918–1919. Pionierskim dziełem było podjęcie kilku wątków, m.in. stosunku J. Piłsudskiego do powstania, aspektów międzynarodowych, postawy Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej. Czubiń-ski umiejętnie i konsekwentnie połączył dwa wątki powstania – polityczny i militarny. Powstanie wielkopolskie zostało pokazane jako ważny, samodziel-ny element w procesie odradzania się Polski. Ważne miejsce w jego dorobku wśród prac o powstaniu zajmuje Słownik biograficzny powstańców wielkopolskich 1918–1919 (Poznań 2002), który po wielu latach walki profesora o wydanie spot-kał się z bardzo dobrym przyjęciem środowisk i osób zajmujących się historią
3 „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza” 1963, t. 8, z. 2, s. 49–71.
– 77 –
CZUBIŃSKI ANTONI
powstania wielkopolskiego. Miarą tej akceptacji jest kontynuacja tego dzieła, mająca aktualnie kilkanaście tomów, realizowana przez Towarzystwo Pamięci Powstania Wielkopolskiego 1918–1919. Swoją wiedzę o powstaniu wykorzystał w studium będącym podsumowaniem dotychczasowego dorobku historyków i publicystów poruszających problem powstania4. Bardzo aktywnie włączył się w przygotowania i realizacje kościańskich seminariów historyków powstania wielkopolskiego. Dowodem uznania dla badań Czubińskiego nad powstaniem wielkopolskim 1918–1919 było przyznanie mu w 1996 r. statuetki Dobosza Powstania Wielkopolskiego, której fundatorem jest Towarzystwo Pamięci Po-wstania Wielkopolskiego 1918–1919.
Z pewnością najpełniejszą formą pracy poświęconej badaniom historyczno--wojskowym jest monografia dotycząca II wojny światowej pt. Druga wojna światowa 1939–1945, cz. 1: Geneza konfliktu i działania wojenne do 1942 r., cz. 2:
Konfrontacja państw antyfaszystowskich (Poznań 1999). Znakomity historyk wojskowości prof. B. Miśkiewicz nazwał tę pracę największym osiągnięciem polskiej historiografii wojskowej. Należy uznać nowe podejście autora do prob-lemu niejednokrotnie podejmowanego w polskiej literaturze naukowej. Sam autor zakładał podsumowanie aktualnego stanu wiedzy i przybliżenie polskie-mu czytelnikowi genezy i przebiegu II wojny światowej jako skomplikowanego i wielopłaszczyznowego faktu historycznego. W tej grupie publikacji warto też zwrócić uwagę na monografię Ruch oporu w Polsce i w Niemczech w latach II wojny światowej (Poznań 1987).
Trudno z całą pewnością stwierdzić, na ile doświadczenia wojenne oraz zainteresowanie wspominaną już myślą zachodnią były powodem podjęcia problematyki niemcoznawczej. Sam badacz wyznał, że intrygowało go, dlaczego Niemcy odgrywały tak wielką rolę we współczesnych dziejach Europy, jak to się stało, że były tak samo podziwiane, jak i znienawidzone. Niestety, z różnych po-wodów nie został doprowadzony do końca zamiar wydania monografii dziejów Niemiec. Jej miejsce niejako zajęły liczne opracowania szczegółowe, z których wiele, bo aż 98 artykułów, ukazało się na łamach czasopisma „Studia Historica Slavo-Germanica”, którego A. Czubiński był współtwórcą i wieloletnim redakto-rem. Cechą charakterystyczną tego czasopisma był fakt, że od samego początku, tzn. od 1972 r., skupiało ono środowisko historyków, politologów, ekonomistów, językoznawców i prawników. Można powiedzieć, że „Studia” były prekursorem badań interdyscyplinarnych.
Na marginesie należy podkreślić szczególną aktywność Czubińskiego jako redaktora czasopism, organizatora konferencji, a także kierownika grantów.
4 Powstania w Wielkopolsce XVIII–XX wieku. Materiały z XI Ogólnopolskiego Seminarium Histo-ryków Powstania Wielkopolskiego, red. B. Polak, Koszalin 1999.
CZUBIŃSKI ANTONI
Wielokrotnie zwracałem uwagę na to, że publikacje prof. Czubińskie-go spotykały się z bardzo różnorodnym przyjęciem nie tylko w środowisku historyków, ale także polityków. Wynikało to z faktu, że dla profesora nie istniały tematy tabu, a jeśli do tego dodamy rzetelność i bezkompromisowość w przedstawianiu problemów, to żywy odzew nie musi dziwić. Najciekawsze w tym wszystkim jest to, że o ile wiele kontrowersyjnych publikacji było kryty-kowanych i chwalonych jednocześnie, w jednym przypadku sprawa zakończyła się przykrymi restrykcjami, które bezpośrednio dotknęły profesora. Mowa jest o stosunkowo niewielkim opracowaniu o charakterze popularnonauko-wym Kraj Rad. Lata zmagań i zwycięstw (Warszawa 1973). Prawdopodobnie na osobiste polecenie pierwszego sekretarza Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego książkę wycofano z księgarń, a sam autor został pozbawiony stanowiska prorektora Wyższej Szkoły Nauk Społecznych w Warszawie. Po-zwolę sobie na wtrącenie osobistego wątku w tej sprawie. Wtedy, gdy książka się ukazała, byłem studentem historii i na ten rok studiów przypadał przedmiot dotyczący historii Rosji i Związku Radzieckiego. O ile do części „rosyjskiej”
mieliśmy podręcznik, to w przypadku części „radzieckiej” brak było takiej syntezy w języku polskim i książeczka Czubińskiego spadła nam jak z nieba.
Problem tkwił jednak w tym, że książkę szybko wycofano. Władze zgodnie z poleceniem uczyniły to w przypadku księgarń, ale ktoś zapomniał, że trafiła ona do rozpowszechnienia w sieci kiosków Ruchu. W jednym z nich nabyłem książkę i dzięki temu wielu z nas zdało egzamin.
Jednak ważniejsze w tej historii jest to, że profesor mimo swych zdecydo-wanych lewicowych poglądów nie należał do „klakierów” systemu socjalistycz-nego, a Polski Ludowej w szczególności. Brak zgody na kompromis w życiu przekładał się na taką sama postawę badacza. Przykładem jest walka o rzetelną ocenę okresu Polski Ludowej wyrażana wieloma tekstami artykułów i pub-likacji zwartych. Na te ostatnie pragnę zwrócić uwagę. Są to przede wszyst-kim aż trzy duże syntezy powojennych dziejów Polski: Dzieje najnowsze Polski (t. I: Poznań 1994, t. II: Poznań 1992) oraz Polska i Polacy po II wojnie światowej (1945–1989) (Poznań 1998), będąca częścią monumentalnego dzieła Polska.
Dzieje narodu, państwa i kultury pod redakcją J. Topolskiego. Trzecią syntezą jest Historia Polski 1864–2001 (Wrocław 2002). Warto dodać przy okazji, że wszystkie te opracowania służą od lat jako podręczniki do najnowszej historii Polski. Wynika to zapewne z czytelnego i przystępnego sposobu narracji auto-ra, co zresztą obok wymienionych już licznych cech charakteryzuje wszystkie publikacje A. Czubińskiego.
Mimo że tzw. kwestia wschodnia mniej zajmowała profesora, także i w tej dziedzinie można zanotować kilka publikacji. Ze zrozumiałych względów prob-lematyka ta w realiach Polski Ludowej nie cieszyła się zbytnim zainteresowaniem historyków, jednak profesor ze znaną już skrupulatnością podejmował próby
– 79 –
CZUBIŃSKI ANTONI
przedstawienia choćby kwestii kształtowania się polskiej granicy wschodniej u zarania II Rzeczypospolitej5. Przy tej okazji warto zwrócić uwagę, że stosunek A. Czubińskiego do Józefa Piłsudskiego był typowy dla tego badacza. Uznając go za osobę wybitną, ale kontrowersyjną, nie unikał bardzo zdecydowanych, ale nie zawsze korzystnych ocen6. Ciekawa jest opinia Czubińskiego o tendencji w polskiej historiografii powojennej, negująca zasługi marszałka. Czubiński uważał, że skutki takiej krytyki są odwrotne do zamierzonych.
Był aktywnie pracującym badaczem historii do ostatnich swoich dni. Mimo że zmiany ustrojowe po 1989 r. dotknęły jego ukształtowany przez wiele dziesię-cioleci światopogląd, to w dalszym ciągu w sobie tylko znany sposób próbował włączyć się w dyskurs polityczny, czego dowodem jest publikacja będąca zbiorem artykułów napisanych w l. 1998–2002, a której autor nadał bardzo symbolicz-ny tytuł7. Jest też charakterystyczne, że w tych burzliwych czasach publikacje, niejednokrotnie znaczące, przechodziły bez echa. Taki los spotkał Europę XX wieku, Historię Polski XX wieku i Historię powszechną XX wieku. W przypad-ku tej trzeciej syntezy można powiedzieć, że stała się swoistym testamentem naukowym A. Czubińskiego. Prawdziwość tej tezy poświadcza fakt, że książka ukazała się już po śmierci profesora.
Do legendy przeszły już seminaria doktorskie prowadzone przez profesora, które w rzeczywistości były konferencjami naukowymi skupiającymi wielu ba-daczy o różnym doświadczeniu badawczym z całej Polski. Wszyscy uczestnicy tych spotkań podkreślali gotowość Czubińskiego do stworzenia każdemu wystę-pującemu możliwości do przedstawienia swoich doświadczeń, ustaleń i wątpli-wości badawczych. Profesor był cierpliwym, wyrozumiałym, ale jak było trzeba niejednokrotnie krytycznym słuchaczem. Jednocześnie próbował przekazać swoim seminarzystom podstawowe cechy potrzebne w doskonaleniu warszta-tu badawczego, którym sam był wierny, a więc krytycyzm, uznanie dla źródeł i kompleksowe ujęcie. W efekcie, jak wspominają członkowie tych spotkań, pro-fesor musiał tonować krytycyzm wyrażany przez doktorantów czy habilitantów w stosunku do siebie nawzajem. A. Czubiński wypromował 53 doktorów. Wielu z nich osiągnęło tytuły naukowe i pracuje na uczelniach polskich. Warto też zwrócić uwagę, że dzięki znakomitym kontaktom swojego mistrza, szczególnie w Niemczech, spora grupa uczniów miała możliwość wyjazdu na zagraniczne staże naukowe, co – zważywszy na realia l. 70. i 80. w Polsce – wcale nie było takie łatwe. Profesor nie unikał pisania recenzji, ma ich na swym koncie kilkaset.
Zmarł 10 II 2003 r. w Poznaniu.
Zbigniew Pilarczyk
5 A. Czubiński, Walka o granice wschodnie Polski w latach 1918–1921, Opole 1993; tenże, Walka Józefa Piłsudskiego o nowy kształt polityczny Europy Środkowo-Wschodniej w latach 1918–1921, Toruń 2002.
6 Tenże, Józef Piłsudski i jego legenda, Warszawa 1988.
7 Tenże, Studia ostatnie, Poznań 2009.