prof. dr hab. – chemik
Urodził się 15 VI 1952 r. w Inowrocławiu na Ku-jawach. Jest absolwentem chemii UAM w Pozna-niu. W 1979 r., za badania w zakresie krystalo-chemii organicznej pod kierunkiem prof. Zofii Kosturkiewicz, uzyskał stopień doktora chemii.
Pod wpływem prof. Macieja Wiewiórowskiego zainteresował się strukturą nukleozydów, tak-że w aspekcie architektury supramolekularnej, co stało się podstawą jego habilitacji w 1986 r.
W 1997 r. uzyskał tytuł profesora chemii. W 2002 został członkiem korespondentem Polskiej Aka-demii Nauk, a w 2016 r. członkiem rzeczywistym.
Jest obrany członkiem European Molecular Bio-logy Organization (EMBO, 2004) oraz człon-kiem zagranicznym Regia Societas Scientiarum Upsaliensis w Szwecji (2005).
Zagadnienia chemii supramolekularnej pojawiły się w jego pracach ponow-nie w l. 90. dzięki współpracy z prof. Gautamem Desiraju (Indie) i dotyczyły m.in. roli słabych wiązań wodorowych C-H···X w organizacji strukturalnej steroidów. Problematyka wiązań wodorowych, którą przejął od prof. Wie-wiórowskiego, przewija się cały czas w jego działalności naukowej. Opisał m.in. szereg ekstremalnie krótkich kontaktów O·H·O i N·H·N. Część tych badań prowadził, stosując neutronografię oraz temperatury helowe (bliskie zera bezwzględnego), we współpracy z prof. Ivarem Olovssonem (Szwecja).
Poszerzył wówczas swoje zainteresowania o zasadę korelacji strukturalnych, stosując ją z powodzeniem do wyznaczenia trajektorii przeniesienia protonu w mostkach wodorowych.
Przez cały czas zajmuje się również metodyką i aspektami teoretycznymi kry-stalografii i chemii strukturalnej, stosując zasadę korelacji strukturalnych, budu-jąc modele i algorytmy ułatwiabudu-jące analizę strukturalną (obliczanie parametrów pseudorotacji, analiza i korekta więzów stereochemicznych, kryteria istnienia wiązania wodorowego, ujednolicone parametry opisujące to wiązanie,
zasto-JASKÓLSKI MARIUSZ
sowanie sztucznej inteligencji do wykrywania prawidłowości strukturalnych).
Ważne prace metodyczne dotyczą standardów stereochemicznych w biologii strukturalnej, wykrywania i korygowania błędów w publikowanych i depono-wanych strukturach biomolekuł, oraz wyznaczania struktury makromolekuł z najwyższą rozdzielczością. Rekordową pod tym względem jest zdeponowana w bazie PDB struktura Z-DNA o rozdzielczości 0.55 Å określona w 2011 r. we współpracy z dr. Zbigniewem Dauterem (USA). W ostatnim czasie prof. Jaskól-ski ze współpracownikami odkrył oraz po raz pierwszy rozwiązał, udokładnił i opisał modulowaną strukturę kryształu białka.
W 1988 r. radykalnie poszerzył obszar zainteresowań, wkraczając w dzie-dzinę krystalografii białek, co stało się wiodącą tematyką jego badań. W zespole dr. Alexandra Wlodawera w National Cancer Institute (USA) rozwiązał pierwszą w historii strukturę białka retrowirusowego. Odkrycie to, ogłoszone w „Nature”, ukazujące proteazę retrowirusową jako homodimeryczny enzym aspartylowy, stworzyło podstawy do racjonalnego, tj. bazującego na strukturze, projektowania leków i bezpośrednio przyczyniło się do opracowania i szybkiego wprowadzenia do praktyki medycznej inhibitorów proteazy HIV, jako leków stosowanych w te-rapii AIDS. Publikacje prof. Jaskólskiego dotyczące białek retrowirusowych stały się standardowymi odnośnikami w badaniach proteazy HIV, a w l. 1989–1990 należały do najczęściej cytowanych prac w skali światowej. Kolejne osiągnię-cie w dziedzinie enzymów retrowirusowych dotyczyło określenia wraz z grupą Wlodawera struktury domeny katalitycznej integrazy retrowirusowej. W 2011 r., współpracując z zespołami dr Ivy Pichovej (Czechy) i prof. Davida Bakera (USA), prof. Jaskólski opisał pierwszą strukturę monomeru proteazy retrowirusowej rozwiązaną dzięki masowemu zaangażowaniu internautów, którzy w ramach gry komputerowej Foldit trafnie odgadli zwój łańcucha białkowego, co umożliwiło dalsze etapy badań i publikacje wyników w bardzo prestiżowych czasopismach.
Na początku l. 90., współpracując ponownie z grupą Wlodawera, prof. Ja-skólski rozwiązał strukturę ważnego leku przeciwbiałaczkowego, asparaginazy bakteryjnej. Na dalsze badania asparaginaz, prowadzone już w Polsce, uzyskał prestiżowy grant Instytutu Medycznego Howarda Hughesa (USA). Obecnie swoje zainteresowania skierował na asparaginazy roślinne, wyjaśniając m.in. zależność ich aktywności od jonów potasu.
W 1994 r. rozpoczął wdrażanie badań biokrystalograficznych w Polsce. Przy wsparciu Fundacji na rzecz Nauki Polskiej powstało pierwsze w Europie Środko-wej laboratorium krystalografii białek, Centrum Badań Biokrystalograficznych (CBB) w IChB PAN w Poznaniu. CBB stało się otwartym ośrodkiem integracji naukowej wokół problemów biologii strukturalnej. Obecnie, działając nadal pod kierunkiem prof. Jaskólskiego, CBB ma wyraźnie rozpoznawalny profil badawczy i osiągnięcia, zogniskowane głównie na biologii strukturalnej roślin, w tym na białkach patogenezy PR-10.
– 193 –
JASKÓLSKI MARIUSZ
Współpraca z prof. Zbigniewem Grzonką (UG) i prof. Andersem Grubbem (Szwecja) zaowocowała odkryciem zjawiska wymiany domen przestrzennych w agregacji amyloidogennej ludzkiej cystatyny C (HCC). W rezultacie tego od-krycia wymiana domen przestrzennych jest dziś jednym z ogólnie przyjętych mechanizmów amyloidogenezy. W 2002 r. za wyjaśnienie sposobu powstawania agregatów amyloidogennego białka ludzkiego – cystatyny C, otrzymał Nagrodę Fundacji na rzecz Nauki Polskiej, zwaną polskim Noblem.
Profesor Mariusz Jaskólski wykształcił w zakresie krystalografii i biologii strukturalnej ogromną rzeszę studentów na UAM w Poznaniu. Pod jego kie-runkiem powstało 14 rozpraw doktorskich. Działa w Międzynarodowej Unii Krystalografii (IUCr) oraz w Europejskim Stowarzyszeniu Krystalograficznym (ECA), które na kadencję 2003–2006 wybrało go na swego wiceprezydenta.
Jest autorem ponad 360 publikacji, które były cytowane ponad 7500 razy, oraz książki „Krystalografia dla biologów”. Jest również laureatem Nagrody Parnasa PTBioch (2006), Medalu Zawidzkiego (2003) oraz medalu Śniadeckiego PTCh (2015), Medalu Marchlewskiego Komitetu Biochemii i Biofizyki PAN (2009), Nagrody Polskiego Towarzystwa Krystalograficznego (2017) oraz Pierwszej Polsko-Amerykańskiej Nagrody Naukowej FNP-AAAS (2015, wraz z A. Wlo-dawerem).
Profesor Jaskólski należy do grona wybitnych naukowców o światowej renomie. Prowadzi badania podejmujące wyzwania związane z tak ważnymi problemami trapiącymi człowieka, jak AIDS, amyloidozy, białaczka czy anty-biotykooporność. Jego największe odkrycia zostały opublikowane w najbardziej prestiżowych czasopismach naukowych, m.in. w „Nature, Science” i PNAS.
Imponujący dorobek naukowy prof. Jaskólskiego i ranga prowadzonych przez niego badań, plasujących się na pograniczu chemii, fizyki, biologii oraz medycyny, znajdują uznanie szerokiego gremium specjalistów oraz oddźwięk społeczny. Wygłosił ponad 170 wykładów na zaproszenie, które zawsze cieszyły się dużym zainteresowaniem, a sale konferencyjne były wypełnione po brzegi.
Jest mistrzem precyzji i zwięzłej formy wypowiedzi.
Sukces osiągnął dzięki ogromnej wiedzy, pracowitości, skrupulatności oraz perfekcyjnej organizacji pracy. W chwilach wolnych lubi pływać, wędrować górskimi szlakami i słuchać muzyki. Swego czasu śpiewał w chórach, m.in.
w Chórze Profesorów pod dyrekcją prof. Stuligrosza. Pisze wiersze, uwielbia limeryki. Dostrzega piękno i harmonię w przyrodzie, również na poziomie mo-lekularnym. Jego największym hobby, jak sam twierdzi, jest pisanie publikacji naukowych, a pasją odkrywanie tajemnic, jakie kryją w sobie molekuły życia.
Elżbieta Bartoszak-Adamska, Mirosław Gilski