prof. dr – botanik, fizjolog roślin
Urodził się 5 III 1922 r. w Swarzędzu k. Poznania.
Do Gimnazjum św. Marii Magdaleny, a następnie do Liceum Przyrodniczego im. Ignacego Paderewskiego w Poznaniu uczęszczał w l. 1934–1939. Dzięki pomo-cy dr. Feliksa Krawca od 1938 r. utrzymywał kontakt z Zakładem Botaniki Systematycznej UP. W 1940 r.
wysiedlono go z rodziną do Krakowa, gdzie został zatrudniony jako kreślarz w dyrekcji kolejowej oraz uczestniczył w zajęciach z botaniki na Tajnym Uni-wersytecie Jagiellońskim. Dzięki prof. Władysławowi Szaferowi zainteresował się algologią i podjął bada-nia nad florą mikroskopowych glonów w okolicach Krakowa pod kierunkiem prof. Jadwigi Wołoszyń-skiej. Na początku 1944 r. pracował w domowym laboratorium oraz w Zakładzie Ichtiologii i Rybactwa jako praktykant pod kierunkiem dr. Karola Starmacha.
W czerwcu 1944 r. zamieszkał w Zakopanem, gdzie prowadził badania nad glo-nami tatrzańskimi, korzystając z pracowni Muzeum Tatrzańskiego (opisał m.in.
17 nowych dla wiedzy gatunków oraz 2 nowe rodzaje wiciowców roślinnych na podstawie ich morfologii1). W 1944 r. zdał maturę przed tajną komisją egzami-nacyjną w Krakowie, a po zakończeniu wojny przeniósł się do Poznania i rozpo-czął studia biologiczne na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym UP (1945 r.).
Półtora miesiąca później został przeniesiony przez komisję egzaminacyjną na III rok botaniki. Równocześnie został zatrudniony jako młodszy asystent w Kate-drze Botaniki Ogólnej u prof. dr. Adama Wodziczki. 28 IV 1947 r. został magistrem, a jego praca dyplomowa pt. Materiały do flory wiciowców Polski zdobyła Nagrodę Ministra Oświaty (na wniosek Polskiego Towarzystwa Botanicznego).
W l. 1945–1951 pracował na UP najpierw jako młodszy asystent, potem star-szy asystent i adiunkt. W 1948 r. przygotował klucz do identyfikacji najczęściej spotykanych wiciowców, w tym kryptofitów.
W 1948 r. odbył staż naukowy w Pracowni Biologii Roślin na paryskiej Sorbo-nie u prof. Rogera J. Gauthereta, gdzie poznał metody hodowli tkanek roślinnych
1 Nie wszystkie taksony zostały zrewidowane do tej pory przy pomocy metod molekularnych.
CZOSNOWSKI JERZY
in vitro. Po powrocie do kraju, rok później, uzyskał stopień doktora w zakresie botaniki na UP na podstawie pracy Charakterystyka fizjologiczna i anatomiczna trzech typów tkanek Vitis vinifera: normalnej, tumora bakteryjnego (crown-gall) i tumora chemicznego hodowanych in vitro. Rozpoczął też prowadzenie wykładów z fizjologii roślin (później wykładał również botanikę ogólną i cytologię roślin).
Najważniejszym osiągnięciem naukowym tego okresu były badania nad gospo-darką witaminową, charakterystyką biochemiczną i fizjologiczną tkanek normal-nych oraz tumorowych. Zajmował się też izolowanymi zarodkami. Dzięki jego pionierskiej działalności naukowej Polska stała się pierwszym krajem w Europie Wschodniej, w którym metoda hodowli tkanek in vitro została wprowadzona i była rozwijana.
1 IX 1951 r. nastąpiła reorganizacja UP. Wydział Matematyczno-Przyrod-niczy podzielono na dwa wydziały: Wydział Matematyki, Fizyki i Chemii oraz Wydział Biologii i Nauk o Ziemi2 zajmujący się dwiema grupami nauk, naukami geograficznymi i biologicznymi, oraz obejmujący 9 katedr z 11 zakładami. Na nowo utworzonym Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi znalazł się także Zakład Bo-taniki Ogólnej (którego kierownikiem 1 IX 1951 r. został prof. dr Jerzy Czosnow-ski; następnie przeszedł on do nowo utworzonej jednostki, którą była Katedra Fizjologii Roślin). Po pewnym czasie Zakład Botaniki Ogólnej przeniesiono z Collegium im. Izydora Kopernickiego (przy ul. H. Święcickiego 4) do gmachu Collegium Maius (lewe skrzydło budynku przy al. Stalingradzkiej 14). Była to trzecia przeprowadzka Zakładu, który zajął 14 pomieszczeń na II i III piętrze budynku o łącznej powierzchni 450 m2. W nowej siedzibie Zakład posiadał:
gabinet kierownika, dwa pokoje asystentów, salę laboratoryjną, pomieszczenie autoklawowe i pomieszczenie do prac w warunkach sterylnych.
W styczniu 1954 r. prof. dr J. Czosnowski został członkiem Komitetu Bo-tanicznego PAN. W l. 1953–1954 przewodniczył Oddziałowi Poznańskiemu Polskiego Towarzystwa Botanicznego, a od 1955 r. był przewodniczącym Sekcji Fizjologicznej Polskiego Towarzystwa Botanicznego.
29 IV 1955 r. został mianowany profesorem nadzwyczajnym (miał wówczas 33 lata, co w tamtych czasach stanowiło pewien fenomen w nadawaniu tytułu profesorskiego tak młodym naukowcom). W lipcu 1955 r. został powołany na kierownika Katedry i Zakładu Fizjologii Roślin UAM (który zajmował pomiesz-czenia na nowo dobudowanym III piętrze w budynku Collegium Maius, od al. Stalingradzkiej 14). W tym roku uczestniczył też w Kongresie Fizjologów Roślin w Leningradzie oraz wyjechał na VIII Międzynarodowy Kongres Bota-niczny do Paryża i Nicei.
W 1957 r. odbył trwający trzy miesiące staż naukowy w Pracowni Patologii Roślin Uniwersytetu Wisconsin w Madison w USA (jako stypendysta Funda-cji Rockefellera). W 1960 r. przebywał w Halle (NRD) u prof. Mothesa. Będąc
2 Wydział Biologii i Nauk o Ziemi funkcjonował przez 34 lata, do 1984 r.
– 73 –
CZOSNOWSKI JERZY
uznanym specjalistą kultur tkankowych, został zaproszony do wygłoszenia cyklu wykładów na Uniwersytecie w Uppsali w Szwecji (1961 r.). W 1964 r. wykładał na Uniwersytecie w Oranie (Algieria).
W l. 60. współpracował z Zakładem Genetyki PAN (pod koniec 1969 r. został członkiem Rady Naukowej tego Zakładu) oraz prowadził wykłady z fizjologii roślin na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. W marcu 1973 r. uzyskał tytuł profesora zwyczajnego.
Był członkiem Komitetu Botanicznego PAN, Rady Naukowej Zakładu Ge-netyki PAN, przewodniczącym Oddziału Poznańskiego Polskiego Towarzystwa Botanicznego (1955–1956) oraz PTPN.
W listopadzie 1973 r. wybrano prof. dr. J. Czosnowskiego seniorem budowy przyszłego gmachu Collegium Biologicum. Przewidywano w nim następujące pomieszczenia: fitotron (200 m2), szklarnie doświadczalne (2000 m2), zwierzętarnię suchą (300 m2), zwierzętarnię mokrą (300 m2), pole doświadczalne (1 ha).
Był wysoko ceniony jako doskonały dydaktyk. Prowadził wspaniałe wykła-dy (także z botaniki ogólnej), ożywiając je często klasyczną, najczystszą gwarą poznańską, np.: „No bo gdyby nie to, to tako roślinka cingiem, wykryncana tym wunsem w jedną stronę, musiałaby w końcu wyhycnąć korzeniami na wierch i wywinąć parę koziołków”3. Gdy dostrzegał znużenie na twarzach słuchaczy, okraszał wykład krótkim dowcipem ożywiającym studentów. Prof. UAM dr hab.
Teresa Mossor-Pietraszewska wspomina profesora, pisząc:
Miał świetne pomysły i często powtarzał: „Ja to byłbym najlepszym laborantem”. Kon-struował małe urządzenia, wprowadzał różne udogodnienia w pracy badawczej. Chodził zawsze w czarnym ubraniu, w kapeluszu, z opuszczoną głową. Mawiał, że w komunizm uwierzy dopiero wtedy, gdy z kranu poleje się... piwo. Był prawdziwym melomanem, uwielbiał muzykę. Ze swoich podróży zawsze przywoził płyty4.
Za zasługi na polu pracy naukowej został odznaczony Medalem 10-lecia Polski Ludowej (1955 r.) oraz Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1973 r.).
Jego karierę naukową przerwała niespodziewana i przedwczesna śmierć.
Prof. Jerzy Czosnowski zmarł 6 VI 1976 r. w Poznaniu. Został pochowany na Cmentarzu Komunalnym w Swarzędzu (ul. Poznańska), przy kościele Matki Boskiej Wspomożycielki Wiernych.
Prof. Ryszard W. Schramm mówił, że dzięki prof. Jerzemu Czosnowskiemu stworzył podstawy biochemii na UP. Uważał też profesora za znakomitego fizjologa i naukowca bliskiego geniuszu.
Andrzej Nowosad
3 Fragment wykładu o narządach czepnych roślin. Cytat pochodzi z książki Z. Skowrońskiego pt. Tamte zielone lata (1995).
4 Zob. 50 lat my z Biologią – 50 lat Biologia z nami. 1962–2012, Poznań 2012.