prof. dr hab. – geograf
Urodziła się 24 I 1902 r. w Pniewach, w rodzinie o tradycjach nauczycielskich. Dziadek Wojciech Czekański był nauczycielem, ojciec Władysław – sekretarzem i tłumaczem sądowym, choć inte-resował się też archeologią, geografią, historią i prehistorią. Kolekcje wykopaliskowe Włady-sława Czekańskiego stanowią integralną część zbiorów Muzeum Archeologicznego w Poznaniu.
W 1904 r. rodzice zostali przeniesieni do Piły.
W 1908 r. M. Czekańska rozpoczęła edukację w 10-letnim zakładzie szkolnym dla dziewcząt (Kaiserin-Auguste-Viktoria Schule). Od 1919 r.
kontynuowała naukę w Liceum im. Dąbrówki w Poznaniu, gdzie w 1920 r. otrzymała świade-ctwo dojrzałości. W r. 1921 uzyskała świadeświade-ctwo uprawniające do nauczania wszystkich przedmiotów w szkołach różnego typu. W l. 1921–1939 pracowała w prywatnym Gimnazjum i Liceum pw. Najświętszego Serca Jezusa w Poznaniu jako nauczycielka geografii, biologii, fizyki i chemii. Równolegle, w l. 1921–1926, studiowała geografię i geologię pod kierunkiem prof. Stanisława Pawłowskiego na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym UP. Dodatkowym przedmiotem była biologia (zgodnie z koncepcją studiów w Polsce o dwuprzedmiotowym wyższym kształceniu). Efektem studiów była interesująca praca pt. Stopień zniemczenia nazw topograficznych w Polsce północno-zachodniej. W 1926 r. uzyskała dyplom nauczyciela szkół średnich.
Zakres zainteresowań naukowych M. Czekańskiej obejmował oceanografię, hydrografię, geografię regionalną i metodykę nauczania geografii. Do podstawo-wego dorobku naukopodstawo-wego należą prace oceanograficzne, szczególnie dotyczące problemów Bałtyku. Była jednym z nielicznych polskich geografów zajmujących się rozwojem oceanografii. Opracowała nowy podział południowego Bałtyku, który wytyczyła na podstawie kryteriów morfologicznych i batymetrycznych, oraz wprowadziła nowe nazwy i pojęcia dotyczące morfologii dna morskiego.
CZEKAŃSKA MARIA
Na podstawie dysertacji pt. Zlodzenie Bałtyku, napisanej pod kierunkiem prof.
S. Pawłowskiego, w 1933 r. uzyskała stopień naukowy doktora filozofii w zakresie geografii.
Podczas okupacji włączyła się bardzo aktywnie w nurt tajnego nauczania.
Początkowo w Poznaniu, następnie w Gimnazjum i Liceum im. Stefana Bato-rego w Warszawie oraz w Małej Wsi k. Grójca. W Warszawie uczestniczyła także w pracach naukowych konspiracyjnego Uniwersytetu Ziem Zachodnich oraz tworzącego się Instytutu Zachodniego. W ramach tej działalności wydała pracę Ziemie powracające, która była jedną z trzech tajnie wydanych książek poświęconych Ziemiom Zachodnim. Po zakończeniu działań wojennych wróciła do Poznania i pracowała w szkolnictwie, obejmując w l. 1945–1946 stanowi-sko nauczycielki w Gimnazjum i Liceum im. Klaudyny Potockiej oraz równo-cześnie w Gimnazjum i Liceum im. Generałowej Zamojskiej, które w 1950 r.
zmieniło nazwę na Państwową Szkołę Ogólnokształcącą Stopnia Licealnego nr 2. W l. 1946–1956 kierowała Ośrodkiem Metodycznym Geografii i Geologii w Kuratorium Szkolnego Okręgu Poznańskiego.
W 1947 r. została zatrudniona na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym UP na stanowisku starszego wykładowcy i prowadziła zajęcia z oceanografii oraz metodyki nauczania geografii. Od 1950 r. uczestniczyła w pracach Komitetu Redakcyjnego czasopisma „Geografia w Szkole”, a od 1952 r. była członkiem Komisji Programowej Geografii i Geologii. Interesowała się również Ziemiami Zachodnimi. Będąc współautorką Monografii Odry (1948 r.), opracowała stu-dium Obszar ujściowy Odry, w którym ujście Odry zostało potraktowane jako odrębny region geograficzny. Przedstawiła w nim genezę Zalewu Szczecińskiego i wysp w obszarze ujścia Odry. Inną ważną pracą było studium Fale burzowe na południowym Bałtyku (1948 r.) dotyczące zjawiska fal burzowych i jego wpływu na wybrzeże południowego Bałtyku.
W 1956 r. otrzymała stanowisko adiunkta w Studium Zaocznym Geografii Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi UAM. W tym samym roku, po przepracowa-nych 35 latach, zakończyła pracę w szkolnictwie. W 1958 r. została przewod-niczącą Wydziału Geografii Szkolnej Polskiego Towarzystwa Geograficznego, a w 1960 r. na wniosek ministra oświaty powołano ją na stanowisko przewodni-czącej Komisji Programowej Geografii oraz Komisji Ocen Podręczników i Szkol-nych Pomocy Geograficzi Szkol-nych. Wymienione działania łączyła z pracą w sekcji geografii szkolnej w Oddziale Poznańskim Polskiego Towarzystwa Geograficz-nego, którą kierowała do 1957 r.
W 1960 r. w uznaniu wybitnych osiągnięć naukowo-dydaktycznych przy-znano dr M. Czekańskiej stanowisko docenta. Od września 1960 r. była pro-dziekanem, od 1962 r. dziekanem Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi UAM, a w l. 1965–1971 kierownikiem Zakładu Metodyki Geografii przy Katedrze Geografii Fizycznej UAM, który został przekształcony w 1966 r. w Zakład
Geo-– 69 Geo-–
CZEKAŃSKA MARIA
grafii Regionalnej i Dydaktyki Geografii. W r. 1966 Rada Państwa przyznała jej tytuł naukowy profesora nadzwyczajnego nauk przyrodniczych, który był pod-sumowaniem i uhonorowaniem całokształtu jej pracy naukowo-dydaktycznej.
Na dorobek prof. M. Czekańskiej składa się ok. 200 prac z zakresu ocea-nografii, hydrografii, geografii regionalnej, dydaktyki geografii, a także wiele publikacji popularnonaukowych: Morze i Pomorze, Czechosłowacja, Pomorze Zachodnie, Przyodrze, Pogranicze (1942), Norwegia, Szwecja, Finlandia i Dania (1948), Nad wodami Bałtyku (1965). Wyjątkowymi opracowaniami są książki Z biegiem Odry (1946), nagrodzona przez Polski Związek Zachodni, oraz Na wielkim szlaku jezior (1963). Z zakresu geografii regionalnej jej autorstwa są rozdziały w Geografii powszechnej: „Morze Bałtyckie” (1966), „Archipelag Ma-lajski” (1967), a w nim „Indonezja” i „Filipiny”.
Prof. M. Czekańska brała czynny udział w pracach naukowych i organiza-cyjnych Komitetu Badań Morza PAN. Efektem prac o tematyce morskiej był artykuł Ocean światowy, który stanowił wprowadzenie do pracy prof. Augusta Zierhoffera Ocean Atlantycki i jego morza (1970). Innym opracowaniem z zakre-su geografii regionalnej była także Holandia (1975). Ponadto należy wymienić wybitne opracowanie Polacy na szlakach świata (1973), w którym badaczka podkreśliła wkład polskich geografów w poznawanie różnych obszarów świata oraz kulturę światową. Opracowanie to wydane zostało z okazji ogłoszenia roku 1973 Rokiem Nauki Polskiej i obejmowało rozwój podróżnictwa polskiego od XIII w. oraz polskie odkrycia i badania na wszystkich kontynentach oraz ocea-nach. Ważny był także rozdział o rozwoju geografii w Wielkopolsce, począwszy od kronikarzy wielkopolskich, po czasy obecne, zamieszczony w wielkim dziele Nauka w Wielkopolsce – przeszłość i teraźniejszość. Szczególny nurt zaintereso-wań i prac badawczych prof. M. Czekańskiej stanowiły metodyka i dydaktyka geografii, z zakresu której ukazało się 38 opracowań, 22 edycje podręczników szkolnych napisanych samodzielnie lub we współautorstwie oraz wiele skryp-tów. Najważniejsze z nich to: Geografia ogólna (1946), skrypt dla studentów UAM Wstęp do geografii regionalnej świata (1959), Oceanografia – studium geografii dla studentów UAM (1959). Podręczniki dla klasy V i VI zostały uzna-ne przez Ministerstwo Oświaty za wyjątkowo dobre i interesujące, dlatego też w l. 1954–1955 przetłumaczono je na języki obce (białoruski, czeski, niemiecki, rosyjski i słowacki) i wydano jako podręczniki dla szkół mniejszości narodowych.
Podręczniki Metodyka nauczania geografii (skrypt, 1959), a w kolejnym wy-daniu Zarys metodyki geografii (1959, wydanie zmienione 1964), oraz Metodyka geografii a praktyka szkolna (1973) wypełniły lukę w pracach dydaktycznych w latach powojennych. Uzupełnieniem publikacji były liczne artykuły druko-wane w czasopiśmie „Geografia w Szkole”. W l. 1975–1978 prof. M. Czekańska uczestniczyła także z bardzo dużym zaangażowaniem w pracach UNESCO w ra-mach polsko-niemieckiej komisji podręcznikowej. Ogromne zasługi naukowe,
CZEKAŃSKA MARIA
dydaktyczne i organizatorskie sprawiły, że w l. 1947–1972 zajmowała ważną pozycję w uniwersyteckim kształceniu studentów i nauczycieli.
Prof. M. Czekańskiej w uznaniu za pracę badawczo-dydaktyczną i organi-zacyjną przyznano liczne odznaczenia: Złoty Krzyż Zasługi (w 1938 i 1957), Odznakę 1000-lecia Państwa Polskiego, Krzyż Kawalerski Orderu Odrodze-nia Polski (1968), Medal Komisji Edukacji Narodowej (1976), Złotą Odznakę Polskiego Towarzystwa Geograficznego (1968) oraz Złotą Odznakę Związku Nauczycielstwa Polskiego (1974). W r. 1979 została honorowym członkiem Polskiego Towarzystwa Geograficznego.
Przeszła na emeryturę w 1972 r., nadal jednak była aktywna naukowo.
W 1980 r. wydawnictwo japońskie Teikoku-Shoin Co. Ltd. wydało w tłumaczeniu na język japoński książki do geografii wybranych krajów świata. Podręcznikiem reprezentujących Polskę była Geografia Polski dla klasy VI M. Czekańskiej.
W 1983 r. ukazał się nowy podręcznik napisany wraz z H. Radlicz-Rühlową Geografia dla klasy VI – Europa i Azja, natomiast w 1984 r. Polska – ziemia i ludzie (współautorka Danuta Przystasz).
Prof. Maria Czekańska zmarła 9 IV 1991 r. Została pochowana w Poznaniu na Junikowie.
Biogram przygotowany na podstawie: I. Piotrowska, Maria Czekańska, w: Dzieje nauk geograficznych i geologicznych na Uniwersytecie w Poznaniu, t. II: Biografie, praca zbiorowa, Poznań 2012, s. 152–158.
Wanda Stępska
– 71 –