prof. dr hab. – etnolog, muzeolog, baskolog
Urodził się 22 XI 1884 r. w Siedlcach, a więc w za-borze rosyjskim, w rodzinie adwokata (Włady-sława i Ludwiki z Kozłowskich). Wychowany zo-stał w tradycji patriotycznej, co przysporzyło mu wielu kłopotów w trakcie edukacji, skutkujących relegowaniem go z kolejnych szkół. Na studia wyższe udał się do Galicji, aby w Krakowie, na Uniwersytecie Jagiellońskim (1907–1911), spe-cjalizować się w zakresie antropologii fizycznej pod okiem wybitnego profesora, J. Talki-Hryn-cewicza, który szybko uczynił go swym asysten-tem. Wspólnie z mentorem prowadził badania na Polesiu i w Kotlinie Sądeckiej nad cechami antropologicznymi i kulturą ludową tamtejszych mieszkańców. Takie połączenie badań antropologicznych i etnograficznych było przed I wojną światową bardzo częste.
Ważny zwrot w jego karierze naukowej nastąpił w r. 1914, kiedy to wybuch wojny zastał go w Maroku, gdzie zamierzał prowadzić badania naukowe. Nie mogąc powrócić do Krakowa, udał się do Hiszpanii, która stała się dla niego na wiele lat głównym polem badań. Przebywał w tym kraju aż do schyłku 1920 r., wykorzystując ten przymusowy pobyt na intensywne studia nad materialną kulturą ludową hiszpańskiej i portugalskiej wsi, nad dziedzictwem kulturowym Basków i nad sztuką naskalną starożytnych mieszkańców Pirenejów. Był jednym z pierwszych polskich badaczy kultury baskijskiej oraz współuczestniczył w akcji zakładania regionalnych muzeów w tym kraju. W czasie swej przymusowej emi-gracji działał także społecznie na rzecz odradzającej się Polski, m.in. organizując (w 1918 r.) i kierując pierwszą Polską Agencją Prasową w Madrycie do czasu powstania tam polskiej placówki dyplomatycznej.
Gdy w 1919 r. powstawał UP, a wraz z nim plan przyszłych kierunków i katedr, zrodziła się także idea, aby Katedrę Etnologii powierzyć E. Fran-kowskiemu. Tak się jednak nie stało, bowiem objął ją prof. Jan Stanisław
By-FRANKOWSKI EUGENIUSZ
stroń, natomiast E. Frankowski po powrocie do Polski (w 1921 r.) związał się ponownie z Uniwersytetem Jagiellońskim. Dalsza jego kariera przebiegała niezwykle szybko. W tym samym roku obronił doktorat z archeologii na pod-stawie przygotowanej i wydanej jeszcze w Hiszpanii rozprawy poświęconej dawnym kamiennym nagrobkom w kształcie dysków zdobionych reliefami, a występujących w tradycji funeralnej Półwyspu Iberyjskiego. Praca ta (Estelas discoideas de la Peninsula Iberica, Madryt 1920) jest wznawiana w Hiszpa-nii i uchodzi za dzieło klasyczne. W 1921 r. rozpoczął w odrodzonej Polsce pionierskie działania w zakresie muzealnictwa etnograficznego, obejmując kierownictwo warszawskiego Muzeum Etnograficznego (aż do 1939 r.), które intensywnie rozwijał, powiększając jego zbiory o artefakty z ziem polskich oraz krajów europejskich, a także z innych kontynentów. Niestety, to jego dzieło uległo niemal całkowitemu zniszczeniu w wyniku niemieckich bombardowań we wrześniu 1939 r. Spłonęły nie tylko cenne zbiory, ale E. Frankowski utracił także część swojego naukowego archiwum zawierającego materiały z badań na Półwyspie Iberyjskim, a także wiele manuskryptów przygotowanych do publikacji. W 1922 r. habilitował się u prof. L. Krzywickiego na Uniwersytecie Warszawskim, również na podstawie wcześniej już opublikowanej książki (Hor-reos y palafitos de la Peninsula Iberica, Madryt 1918), która była poświęcona budynkom na palach i spichlerzom wiejskim w Hiszpanii. Już jako docent kontynuował dalszą karierę akademicką na Uniwersytecie Warszawskim (do 1928 r.). Następnym ważnym etapem w jego życiu naukowym stały się awans na profesora nadzwyczajnego UP i objęcie kierownictwa Katedry Etnologii (1926 r.). Z poznańską wszechnicą związany był już do przejścia na emeryturę, z oczywistą przerwą w latach wojennych. W czasie wojny przebywał w War-szawie i tam brał udział w tajnym nauczaniu na Uniwersytecie Ziem Zachod-nich. Kolejnym ciosem, jaki spotkał Frankowskiego, była kolejna utrata reszty notatek, zdjęć z badań terenowych i już gotowych tekstów w czasie powstania warszawskiego. Po zakończeniu wojny powrócił do Poznania, aby wraz ze swą małżonką (późniejszą profesor na UAM), Marią Frankowską, i przedwojen-nymi współpracownikami ratować księgozbiór Katedry i reaktywować studia etnologiczne. I tak od 1945 aż do 1956 r. (z roczną przerwą) nadal kierował Katedrą Etnologii, a od r. 1950 już Katedrą Etnografii, która została wcielona do zespołu katedr historii kultury materialnej. W 1948 r. został profesorem zwyczajnym. Niewątpliwie E. Frankowski był osobowością wielce znaczącą i gdyby nie wojna oraz bezpowrotna utrata jego licznych nieopublikowanych prac, to jego wkład do polskiej i europejskiej nauki byłby znacznie bardziej doceniany i znany. W sposób istotny przyłożył się on do stabilizacji poznańskiej etnologii w okresie międzywojennym, a następnie do jej reaktywacji po 1945 r.
Profesor Eugeniusz Frankowski zmarł 3 II 1962 r. w Poznaniu, a pochowany został na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.
– 141 –
FRANKOWSKI EUGENIUSZ
Był ważnym spoiwem intelektualnym łączącym tradycje akademickie okresu międzywojnia z trudnymi czasami okresu stalinowskiego, jednocześnie uosabiał swymi dziełami i zainteresowaniami jedność badań etnologicznych nad ludową kulturą polską i kulturami innych krajów Europy. Kontynuatorem dzieła była jego małżonka, późniejsza profesor Maria Frankowska, która na Uniwersytecie zainicjowała pionierskie studia nad Ameryką Łacińską, odchodząc wprawdzie od tradycji badań hiszpańskich, ale nadal utrzymując się w obrębie cywilizacyjnego kręgu świata iberoamerykańskiego.
Z relacji wielu uczniów wyłania się obraz prof. E. Frankowskiego jako dydakty-ka niezwykle przyciągającego słuchaczy swą osobowością, erudycją, znajomością światowych nurtów naukowych, umiejętnością nawiązywania intelektualnego dia-logu z uczniami, inspirowania ich do samodzielnego, krytycznego myślenia i wy-sokimi wymaganiami. Imponował im swoją interdyscyplinarną wiedzą obejmującą poza etnologią także archeologię, językoznawstwo, historię sztuki i antropologię fizyczną. Był poliglotą znającym blisko 20 języków, w tym także język baskijski, kataloński i portugalski. Słuchaczami jego wykładów byli nie tylko adepci etnologii, ale także historycy sztuki, archeolodzy, muzykolodzy, socjolodzy i poloniści. Cie-szył się wielką popularnością i uznawany był za profesora niekonwencjonalnego, dającego nierzadko powód do powstania wielu studenckich anegdot.
Jeśli w polskiej humanistyce, a zwłaszcza etnologii postać profesora E. Fran-kowskiego jest dzisiaj już mało znana, to w Hiszpanii uchodzi on nadal za klasyka badań ludowej kultury Półwyspu Iberyjskiego, a jego nadal wzna-wiane prace wzbudzają wielkie zainteresowanie. Niewątpliwie E. Frankowski zapoczątkował w polskiej nauce poważne studia iberystyczne i baskologiczne, a jego osiągnięcia w tym zakresie poprzedziły akademicką karierę w kraju ojczystym. Debiutował w tym zakresie w r. 1916, a w latach kolejnych pub-likował w Hiszpanii swoje pionierskie artykuły i monografie. Niestety, nigdy nie zostały one przetłumaczone i w gruncie rzeczy nie są znane w Polsce.
Interesowały go przede wszystkim te elementy kultury iberyjskiej, w których dostrzegał cechy archaiczne, a więc pochodzące z dawnych wieków, choć przetrwałe w środowiskach wiejskich (budownictwo palowe, stele funeralne, znaki własnościowe, narzędzia rolnicze). Jego badania etnograficzne w terenie uzupełniane były wnikliwymi studiami etnohistorycznymi, archeologicznymi i muzeologicznymi w poszukiwaniu materiałów porównawczych pozwala-jących na interpretacje dziejów kultury w szerszym europejskim wymiarze cywilizacyjnym. Pamięć o zasługach badawczych E. Frankowskiego jest także silna w Kraju Basków. Profesor prowadził na tym terenie (także po stronie francuskiej) badania w l. 1917–1919, a następnie kontynuował te studia już jako profesor UP w l. 1929–1938. W tym czasie utrzymywał ożywione kon-takty z naukowcami baskijskimi. Jego badania w Kraju Basków obejmowały rolnictwo i pasterstwo, sztukę ludową oraz zwyczaje rodzinne oraz doroczne.
FRANKOWSKI EUGENIUSZ
Z tego zakresu przygotował do druku dwie monografie z autorskimi zdjęciami oraz wiele artykułów. Niestety, cały ten intelektualny dorobek uległ zagładzie w latach wojny, a po niej profesor już nie próbował odtwarzać swych prac, gdyż uważał, że ich wartość polegała przede wszystkim na rzetelnej dokumen-tacji, której z pamięci nie był w stanie odtworzyć. E. Frankowski wniósł także ważki wkład w upowszechnianie wiedzy o Hiszpanii w Polsce. Publikował na ten temat popularne artykuły oraz wydał cenioną książkę Regiony Hiszpanii (Poznań 1933). Jego prace naukowe z zakresu iberystyki spotkały się z wielkim uznaniem, czego wyrazem było włączenie Frankowskiego do kilku akademii i towarzystw naukowych w Hiszpanii i Portugalii.
Jako wybitny etnolog wniósł także wkład w poznanie kultury ludowej ziem polskich. Po powrocie do kraju na nowo rozpoczął badania terenowe, przede wszystkim na ziemi sądeckiej, przygotowując z tego zakresu obszerną monogra-fię, ale penetrował także Podlasie, Kurpie i region łowicki. Jako wybitny teoretyk i praktyk muzealnictwa etnograficznego interesował się kulturą materialną, ale ze szczególną pasją studiował i dokumentował sztukę ludową, interpretując ten dział twórczości w sposób niezwykle oryginalny, łącząc podejście etnologiczne z elementami teorii i filozofii sztuki, dociekaniami porównawczo-historycznymi i próbami wykorzystania psychoanalizy. Jego monografia na ten temat, podobnie jak i obszerny manuskrypt poświęcony Sądecczyźnie, spłonęła w powstaniu warszawskim, natomiast obszerny zarys jego poglądów na sztukę opublikowany został w 1932 r. w prestiżowym wydawnictwie Wiedza o Polsce (t. 3, Warszawa).
Ważnym obszarem badań Frankowskiego stały się obrzędy ludowe oraz powią-zane z nimi praktyki magiczne, które były dla niego cennym źródłem dociekań na temat logiki rozwoju myśli ludzkiej i specyfiki światopoglądu pierwotnego.
Nie bez znaczenia były też jego zasługi w zakresie muzealnictwa etnograficzne-go, i to zarówno w sensie organizacyjnym, jak i koncepcyjnym. Jeszcze w czasie pobytu w Hiszpanii uczestniczył w promowaniu tego typu inicjatyw, natomiast po powrocie do kraju przez wiele łączył obowiązki akademickie w Poznaniu z kierowaniem warszawskim muzeum, które chciał przekształcić w centralną placówkę ukazującą zróżnicowanie kultur ludowych ziem Polski, Europy i świa-ta. Wzorem zachodnich uniwersyteckich instytutów etnologicznych zainicjo-wał także w swej Katedrze minimuzeum mające służyć edukacji studentów. Po 1945 r. zabiegał również o stworzenie w Poznaniu muzeum etnograficznego, które powstało w końcu dzięki zaangażowaniu jego uczniów. W powojennym okresie nie tylko reaktywował etnologię na UP, ale zainicjował również ambitny plan badań etnograficznych i etnohistorycznych ukierunkowanych na studia nad kulturą ludową Wielkopolski i ziemi lubuskiej, gdyż rozpoznanie etnograficzne tych ziem było wysoce niezadawalające. Prace rozpoczęto w l. 50. i z powodze-niem kontynuowane były w następnym dziesięcioleciu, ale już pod kierunkiem następcy „na Katedrze Etnografii” – prof. Józefa Burszty.
FRANKOWSKI EUGENIUSZ
Profesor Eugeniusz Frankowski był wybitnym uczonym i humanistą o zna-czeniu międzynarodowym, wniósł znaczny wkład do badań nad kulturowym dziedzictwem mieszkańców Półwyspu Iberyjskiego, był oryginalnym interpre-tatorem i znawcą polskiej sztuki ludowej, miał znaczne zasługi dla rozwoju muzealnictwa etnograficznego oraz współtworzył podstawy polskiej, w tym przede wszystkim poznańskiej, etnologii akademickiej, zarówno w okresie mię-dzywojennym, jak i po 1945 r.
Aleksander Posern-Zieliński