prof. dr hab. – romanista
Urodził się 14 II 1909 r. w Brzozowej k. Tarno-wa, w rodzinie chłopskiej jako syn Józefa i Marii.
Uczęszczał do Gimnazjum im. Mikołaja Koperni-ka w Toruniu, gdzie w 1927 r. zdał maturę. Mimo trudnych warunków życiowych w 1929 r. podjął studia w zakresie filologii romańskiej i filozofii na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Wśród jego wykładowców byli tak wybitni romaniści, jak:
Edward Porębowicz, Zygmunt Czerny i Jerzy Kury-łowicz. Jako student filozofii uczęszczał na wykłady przedstawicieli filozoficznej szkoły lwowsko-war-szawskiej: Kazimierza Twardowskiego, Kazimierza Ajdukiewicza i Romana Ingardena. Studia roma-nistyczne, przerwane służbą wojskową, ukończył w 1939 r., uzyskując magisterium na podstawie pracy poświęconej twórczości prowansalskiego poety Frédérica Mistrala pt. Le rythme du décasyllabe dans le
« Poème du Rhône », napisanej pod kierunkiem prof. Zygmunta Czernego. Od 1933 r. pracował jako asystent i bibliotekarz na macierzystej uczelni, prowadząc ćwiczenia z języka francuskiego. Od 1937 r. aż do wybuchu II wojny światowej był zatrudniony jako wykładowca języka francuskiego w Korpusie Kadetów we Lwowie. Jako oficer 40. Pułku Piechoty Dzieci Lwowskich brał udział w kampanii wrześniowej i odznaczył się w obronie Warszawy. Po kapitulacji stolicy dostał się do niewoli, przebywając początkowo w obozach przejściowych w Nienburgu, Itze-hoe, Sandbostel i Lubece. Największą część okupacji spędził w obozie jenieckim dla oficerów w Woldenbergu (Oflag II C), gdzie uczestniczył w tajnym naucza-niu, najpierw w ramach Nauczycielskiego Instytutu Pedagogicznego, a następnie prowadząc wykłady o charakterze uniwersyteckim z języka francuskiego, historii literatury francuskiej oraz filozofii i logiki. Po zakończeniu wojny uczył języka francuskiego w gimnazjach w Zakliczynie i Tuchowie.
W 1951 r. został zatrudniony na stanowisku adiunkta w Katedrze Filologii Romańskiej UP, reaktywowanej m.in. dzięki współpracy jego dawnego opiekuna
– 153 –
GNIADEK STANISŁAW
naukowego, prof. Zygmunta Czernego. Kuratorem Katedry był wówczas prof.
Mikołaj Rudnicki – wybitny językoznawca, indoeuropeista i slawista, jeden z współtwórców UP. Jako adiunkt Stanisław Gniadek wykładał literaturę fran-cuską oraz językoznawstwo francuskie i romańskie na różnych kierunkach filo-logicznych, uczył języka francuskiego oraz kierował pracami organizacyjnymi związanymi z działalnością Katedry. Jednocześnie przygotowywał rozprawę doktorską pod kierunkiem prof. Rudnickiego. W 1952 r. działalność Katedry została zawieszona, a jej personel zredukowany. W tym trudnym czasie Stanisław Gniadek był jej jedynym pracownikiem naukowym. W r. 1955, na podstawie rozprawy poświęconej gramatyce Port-Royal pt. Les études sur la grammaire de Port-Royal, uzyskał stopień kandydata nauk (odpowiednik stopnia doktora).
W 1956 r. został mianowany docentem, a rok później objął funkcję kierow-nika Katedry Filologii Romańskiej, która w tym czasie wznowiła działalność dydaktyczną. Kiedy w wyniku jej rozwoju w 1964 r. powołano Zakład Języków Romańskich, doc. dr Stanisław Gniadek został jego kierownikiem, co pozwoli-ło na ukierunkowanie działalności naukowej, jej intensyfikację i doskonalenie procesu dydaktycznego. W l. 50. i 60. pracował również w innych ośrodkach akademickich, prowadząc wykłady na Uniwersytecie Jagiellońskim oraz Uni-wersytecie Wrocławskim.
1 IX 1969 r. Katedra Filologii Romańskiej UAM została przekształcona w In-stytut Filologii Romańskiej. Działalnością nowo powołanej jednostki od początku aż do swego przejścia na emeryturę w 1979 r. kierował Stanisław Gniadek. W tym czasie, w r. 1971, uzyskał tytuł profesora nadzwyczajnego. Pełnił funkcję kierow-nika Zakładu Języków Romańskich, a także prodziekana i dziekana Wydziału Filologicznego. Dwukrotnie był delegatem Wydziału Filologicznego do Senatu.
Wypromował ponad 200 magistrów filologii romańskiej, kierował 14 doktora-tami, dbał o rozwój młodszej kadry naukowej. Działał aktywnie w PTPN, Ko-mitecie Neofilologicznym PAN, Oddziale Poznańskim Komisji Kultury Anty-cznej PAN, Polskim Towarzystwie Językoznawczym oraz Polskim Towarzystwie Neofilologicznym, w którym pełnił także funkcję wiceprzewodniczącego. Był członkiem Komitetu Redakcyjnego czasopisma „Glottodidactica” i długoletnim redaktorem czasopisma „Studia Romanica Posnaniensia”. Za zasługi na polu działalności dydaktycznej i naukowej został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, zaś rząd francuski przyznał mu Order Palm Akade-mickich. Zmarł 8 X 1991 r. w Poznaniu.
Pierwszym obszarem badań profesora było językoznawstwo. Jego zaintere-sowania w tej dziedzinie były bardzo rozległe. Lista publikacji z tego zakresu obejmuje kilkadziesiąt pozycji1. W wielu z nich skupiał się na różnorodnych zagadnieniach z dziedziny semantyki i leksykologii. Zajmował się również teorią
1 Zob. „Studia Romanica Posnaniensia” 6, 1980, s. 7–13.
GNIADEK STANISŁAW
znaku językowego, podstawami teorii językowych, historią doktryn językoznaw-czych, stylistyką, wersyfikacją, dialektologią i toponimią. Wiele prac naukowych charakteryzuje się pragnieniem wykazania podobieństw między refleksją filo-logiczną i filozoficzną. Swoje badania przedstawiał na licznych konferencjach naukowych w kraju i we Francji, w których brał aktywny udział. Dziełem, którego nie zdążył opracować, był zamierzony Wstęp do językoznawstwa romańskiego.
Rozprawa doktorska na temat napisanej pod wpływem teorii kartezjań-skich Powszechnej gramatyki racjonalnej: gramatyki z Port-Royal (1660) nie została wydana drukiem, ale badania nad tym pomnikowym dziełem z XVII w.
były profesorowi szczególnie bliskie. Poświęcił mu kilka artykułów naukowych opublikowanych w „Studia Romanica Posnaniensia” (La théorie sémantique de Port-Royal, 1973; L’attitude des grammairiens du XVIe siècle par rapport à la grammaire raisonnée, 1980; Port-Royal et la querelle du « bon usage », 1981) oraz serię wykładów wygłoszonych w Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk.
Podejmując filozoficzne rozważania dotyczące gramatyki Port-Royal, starał się uchwycić zasady funkcjonowania języka jako pewnego mechanizmu, badając język drogą obserwacji i rozumowania. Chciał wykryć prawa, według których przebiega proces wyrażania myśli za pomocą słów. W związku z charakterystycz-nym dla tej gramatyki postrzeganiem języka jako wytworu rozumu, co wyrażało się w przekonaniu, że składnia wypowiedzi w języku naturalnym odpowiada racjonalnej konstrukcji myśli, którą można wyrazić w języku logiki, w analizach prof. Gniadek wykorzystywał swoje przygotowanie filologiczne i filozoficzne.
W jego działalności szczególne miejsce zajmowała praca pedagogiczna.
Ukształtowało go doświadczenie nauczycielskie związane z nauczaniem w szkole średniej, co objawiało się zrozumieniem i niezwykłą życzliwością w stosunku do studentów. Zatroskanie o poziom nauczania języka francuskiego znalazło swoje odbicie w pracy w komisji ministerialnej ds. programu nauczania języka fran-cuskiego. Owocem pedagogicznej działalności profesora były liczne publikacje o charakterze dydaktycznym i metodycznym. Należy tu wymienić wielokrotnie wznawianą Gramatykę języka francuskiego (I wyd. 1961) oraz Grammaire con-trastive franco-polonaise (1979) – gramatykę kontrastywną języka polskiego i francuskiego, w której autor dokonał porównania systemów fonologicznych, morfologicznych i syntaktycznych obu języków. Trzeba również wspomnieć o jego działalności translatorskiej, zwłaszcza o przekładzie Zarysu estetyki Benedetta Crocego (1962).
Drugim obszarem badań profesora były studia prowansalistyczne. W tej dziedzinie był spadkobiercą i kontynuatorem dzieła swoich lwowskich mi-strzów: prekursora polskiej prowansalistyki Edwarda Porębowicza i jego ucznia Zygmunta Czernego. W czasie naukowej i dydaktycznej pracy na poznańskiej romanistyce studia prowansalistyczne mieściły się w głównym nurcie jego na-ukowych zainteresowań. Stanisław Gniadek, podobnie jak jego mistrz Zygmunt
GNIADEK STANISŁAW
Czerny, propagował wśród studentów znajomość kultury południowej Francji, prowadził prace magisterskie z zakresu literatury okcytańskiej, uczył języka prowansalskiego. Wykłady z tej dziedziny prowadził jeszcze w l. 80., będąc już na emeryturze. Szczególne miejsce w jego badaniach, rozpoczętych we Lwowie pod kierunkiem prof. Zygmunta Czernego, zajmował Frédéric Mistral. Zgodnie ze swoimi zainteresowaniami językoznawczymi, zwłaszcza w dziedzinie leksyko-logii, Stanisław Gniadek opublikował znaczące artykuły poświęcone słownictwu tego poety (Quelques aspects du lexique de « Mirèio », 1960; Remarques sur le lexique de Mistral dans « Calendal », 1969). Ukoronowaniem tych prac stało się krytyczne wydanie poematu Mistrala Mirejo w prestiżowej serii „Biblioteki Narodowej” (Wrocław–Warszawa–Kraków 1964), uhonorowane Nagrodą Mi-nistra Szkolnictwa Wyższego. Niepublikowany dotąd przekład tego utworu na język polski, autorstwa Czesława Jastrzębca-Kozłowskiego, Stanisław Gniadek opatrzył komentarzami i objaśnieniami, a całość poprzedził wyczerpującym wstępem naukowym uwzględniającym najnowsze francuskie prace. Na uwagę zasługuje nie tylko wyjaśnienie genezy i ukazanie doniosłości dzieła Mistrala, lecz również przedstawienie w sposób udokumentowany losów Prowansalszczy-zny. Odwołując się do pamiętników i korespondencji poety, autor przedstawił życie i twórczość Mistrala oraz jego rolę w grupie felibrów na tle odrodzenia prowansalskiego. Poddając wnikliwej analizie poemat Mirejo, oprócz wyjaśnienia struktury utworu oraz zagadnień ściśle językowych i formalnych, wiele uwagi poświęcił warstwie religijno-mistycznej. Stanisław Gniadek twierdził, że Frédéric Mistral był największym poetą prowansalskim i jednym z najwybitniejszych poe-tów Francji. Jednak największą wartością dla niego jako filologa i językoznawcy był fakt, że ten wielki epik był zarazem zasłużonym leksykografem oraz wielkim orędownikiem odrodzenia języka prowansalskiego i postawienia go ponownie w rzędzie języków literackich.
Ze względu na rozległość i różnorodność zainteresowań bardzo trudno scharakteryzować jednym zdaniem działalność prof. Gniadka. Można jednak powiedzieć, przytaczając słowa prof. Henryka Misterskiego, że „we wszystkie swoje działania, zarówno naukowe, jak i dydaktyczne oraz organizacyjne, an-gażował nie tylko intelekt, ale i serce”.
Anna Loba