DANYSZ ANTONI

DANYSZ ANTONI

prof. dr hab. – pedagog, historyk wychowania

Urodził się 16 I 1853 r. w Poznaniu, w rodzinie Igna-cego (kapitana w powstaniu listopadowym) i Pauliny z Rehfaldów, jako syn urzędnika ziemstwa powia-towego. Jego siostra, Michalina, wyszła za mąż za Stanisława Mottego, wielkopolskiego działacza spo-łecznego, współzałożyciela PTPN, brata Marcelego Mottego – poznańskiego felietonisty. Antoni Danysz szkołę elementarną ukończył w Poznaniu, następ-nie uczęszczał do Gimnazjum św. Marii Magdaleny w tym samym mieście. Po zdaniu matury, w 1871 r., podjął studia z historii literatury na Uniwersytecie Wrocławskim (do 1872 r.), następnie przeniósł się na Uniwersytet w Lipsku, gdzie w l. 1872–1876 zgłębiał historię, slawistykę, filologię klasyczną oraz językoznawstwo indoeuropejskie.

Doktoryzował się we Wrocławiu w 1876 r. na podstawie rozprawy De scrip-torum inprimis poetarum romanorum studiid Catullanis. Również tam złożył egzamin nauczycielski w 1877 r. W l. 1878–1909 pracował jako nauczyciel języ-ków klasycznych w gimnazjach w Nakle, Poznaniu i Bydgoszczy (1878–1882), w gimnazjum niemieckim w Międzyrzeczu (1882–1885, utracił posadę za po-stawę narodową), w szkołach w Rinteln i Nysie (1885–1892) oraz w Gimnazjum św. Anny w Krakowie (1892–1895).

W 1895 r. obronił pracę habilitacyjną Reforma nauki języków nowożytnych a początkowa nauka języka niemieckiego w szkołach średnich galicyjskich i zo-stał docentem w Katedrze Pedagogiki Uniwersytetu Lwowskiego (do 1902 r.).

Wykładał dydaktykę języków nowożytnych. Był równocześnie nauczycie-lem języków klasycznych i języka polskiego w III Gimnazjum we Lwowie.

W l. 1903–1909 był dyrektorem VI Gimnazjum we Lwowie i kontynuował pracę pedagogiczną. Już wówczas pisano o nim jako o „wybitnym ówczesnym pedagogu i cenionym autorze wielu prac”¹.

1 W. Bobrowska-Nowak, Pionierzy psychologii naukowej w Polsce, Katowice 1971, s. 127.

– 87 –

DANYSZ ANTONI

W listopadzie 1909 r. Antoni Danysz przeszedł na emeryturę i zamieszkał w Krakowie, poświęcając swój czas na badania naukowe z dziedziny polonistyki i pedagogiki.

22 II 1919 r., pismem Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej Wydziału ds. Oświaty i Szkolnictwa, zaproponowano oficjalnie prof. Antoniemu Danyszowi stanowisko kierownika Katedry Pedagogiki i Dydaktyki Wszechnicy Piastow-skiej². Co istotne, w 1917 r. nie przyjął on Katedry Pedagogiki na Uniwersytecie Warszawskim, ale już dwa lata później zdecydował się na podjęcie pracy na UP. Warto nadmienić, iż na posiedzeniu Komisji Stabilizacyjnej w Krakowie na stanowisko kierownika Katedry Pedagogiki i Dydaktyki wysunięto dwie kan-dydatury: Antoniego Danysza i Antoniego Karbowiaka, pierwszego w Polsce docenta w zakresie historii wychowania. Antoni Danysz jako pierwszy kierownik Katedry Pedagogiki i Dydaktyki UP w l. 1919–1924 pełnił zarazem funkcję pro-rektora UP, którą otrzymał w uznaniu za duże doświadczenie organizatorskie.

W 1921 r. został członkiem korespondentem PAU.

W wieku 66 lat, zostając kierownikiem Katedry Pedagogiki i Dydaktyki na UP, włączył się w prace na rzecz całej uczelni. Już od początku dążył do zbudo-wania silnego ośrodka dla pedagogicznego kształcenia oraz nadania mu właś-ciwej rangi. Konstruując bazę przedmiotów, skupiał się na tym, by kandydaci do zawodu nauczyciela posiadali szeroką i usystematyzowaną wiedzę, nie tylko z zakresu nauk pedagogiczno-psychologicznych, ale także nauk pokrewnych, tj.

wychowania fizycznego czy higieny szkolnej. Dobór wykładanych dyscyplin był gwarantem gruntownego i wszechstronnego przygotowania do pracy w szkole średniej. Studenci Wydziału Filozoficznego UP uczestniczyli w zajęciach pro-wadzonych przez doświadczonych dydaktyków i pedagogów, takich właśnie jak Antoni Danysz czy Stefan Błachowski. Ukończenie studiów pedagogicznych na UP było równoznaczne z uzyskaniem przez studentów pełnych kwalifikacji na nauczycieli szkół średnich. Antoni Danysz, zdaniem Stefana Możdżenia, „za-słynął jako niezwykły pedagog, wysoko ceniony w nauce, obdarzony zmysłem krytycznym, szermierz zasad wychowawczych, który wzbogacił polską naukę wieloma pracami z zakresu filologii klasycznej, słowiańskiej, dziejów wychowa-nia, pedagogiki i dydaktyki”³.

Katedra Pedagogiki i Dydaktyki na UP, rozpoczynając swą działalność edukacyjną, nie miała odpowiedniego do jej potrzeb zaplecza lokalowego. Co istotne, nie miała także zorganizowanego budżetu na jej funkcjonowanie. Na

2 10 IV 1920 r. Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego na wniosek Senatu Wszechnicy Piastowskiej (Dziennik ustaw ministerstwa byłej dzielnicy pruskiej nr 24 z dnia 26 maja 1920 roku) nadało jej nazwę urzędową. Tym sposobem Wszechnica Piastowska została przemianowana na Uniwersytet Poznański.

3 S. Możdżeń, Danysz Antoni, w: Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. I, red. T. Pilch, War-szawa 2003, s. 615–616.

DANYSZ ANTONI

początku na potrzeby Katedry Pedagogiki i Dydaktyki zaadaptowano pomiesz-czenie na parterze w Zamku. Jednak, z roku na rok, liczba studentów rosła.

W r. 1922 na 51 zapisanych studentów dla blisko połowy nie można było znaleźć pomieszczenia. Inną trudnością, z jaką spotkał się Antoni Danysz na początku działalności Katedry Pedagogiki i Dydaktyki, był brak książek oraz podręczni-ków do pracy dydaktycznej. Jednak 30 VI 1919 r. przejęto bibliotekę Akademii Królewskiej, co sprawiło, iż „raczkująca” poznańska pedagogika otrzymała kilkaset tomów dzieł pedagogicznych. Otrzymany zbiór był głównie w języku niemieckim, uzupełniony pojedynczymi książkami w języku polskim. Powodem takiego stanu rzeczy były wysokie ceny polskich książek. Profesor Danysz, jak to było kiedyś w zwyczaju, dołączył do niego swój prywatny księgozbiór. Z racji niedostępności książek czytano m.in. Traktat Elżbiety Rakuskiej w przekładzie A. Danysza, O kształceniu A. Danysza czy Ustawy Komisji Edukacji, Ogólną pedagogikę Jana Fryderyka Herbarta w oryginale i tłumaczeniu.

W pierwszych latach swej działalności kierowana przez prof. Danysza Kate-dra Pedagogiki i Dydaktyki koncentrowała się przede wszystkim na problemach związanych z teorią wychowania, oświatą dorosłych i historią wychowania.

Na początku jej istnienia prof. Danysz nawiązał współpracę z Katedrą Higie-ny Szkolnej i Wychowania Fizycznego. W r. 1921 Katedra Pedagogiki rozpo-częła współpracę z Katedrą Psychologii i Pedagogiki Eksperymentalnej, której kierownikiem był prof. Stefan Błachowski. Problematyka naukowo-badawcza tych Katedr się przenikała. W Katedrze Pedagogiki i Dydaktyki podejmowano zagadnienia psychologiczne (Ludwik Jaxa-Bykowski, Marian Wachowski, Ta-deusz Zaworski), Katedra Psychologii swą działalnością w zakresie psychologii rozwojowej, wychowawczej i klinicznej oscylowała wokół niektórych dziedzin pedagogiki. W ówczesnych pracach pedagogów można było wyróżnić kilka dziedzin: ogólną teorię wychowania, oświatę dorosłych, historię wychowania, dydaktykę i metodykę niektórych przedmiotów nauczania.

Antoni Danysz uważany był za jednego z najbardziej zasłużonych peda-gogów UP. Zorganizował Komisję Egzaminacyjną dla kandydatów do zawodu nauczycielskiego i został jej przewodniczącym. Warto zauważyć, iż Wielkopol-ska w okresie przejściowym miała odrębną organizację kształcenia nauczycieli i odbywania egzaminów na podstawie Tymczasowych przepisów egzaminacyj-nych dla kandydatów na nauczycieli szkół średnich z 1920 r. Rozporządzeniem Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z 24 sierpnia 1921 r.

powołano do życia w Poznaniu Państwową Komisję Egzaminacyjną dla kandy-datów na nauczycieli szkół średnich. Tym samym rozwiązaniu uległy istniejące w Poznaniu komisje działające na podstawie Tymczasowych przepisów. Nowa Komisja odbywała jednak jeszcze do końca 1927 r. egzaminy według regulaminu zawartego w Tymczasowych przepisach.

– 89 –

DANYSZ ANTONI

Profesor Danysz zdecydowanie opowiadał się za umiejętnościami praktycz-nymi, jakie w toku studiów powinni zdobyć przyszli nauczyciele. Był zdania, iż dobra znajomość dydaktyki to nie wszystko. Jego zdaniem należało się skupić także na wiedzy z zakresu pedagogiki, psychologii, na połączeniu jej z umie-jętnościami praktycznymi w szkołach. Był gorącym zwolennikiem utworzenia przy uniwersytetach szkół ćwiczeń, dzięki którym studenci mogliby sprawdzić własną wiedzę. Uważał, że w zakresie przygotowania praktycznego przyszłych nauczycieli powinny współdziałać z uniwersytetem władze szkolne. Twierdził, że kształcenia i wychowania młodzieży można było nauczyć się wyłącznie przez uczenie rzeczywistych uczniów w prawdziwej szkole.

Prace Antoniego Danysza sytuują się na pograniczu pedagogiki i historii wychowania, a osadzone są w tradycji herbartowskiej. Profesora uznaje się za najbardziej znanego i zasłużonego dla ugruntowania oraz popularyzacji her-bartyzmu w polskiej pedagogice. Jako pierwszy w Polsce użył nazwy teleologia pedagogiczna na oznaczenie działu pedagogiki ogólnej, dotyczącego celów wy-chowania. Nieoceniony wkład wniósł w rozwój historii wywy-chowania. Opracował poglądy starożytnych myślicieli, takich jak Arystoteles czy Pseudo-Plutarch. Co tyczy się polskich pedagogów, interesował się Szymonem Marycjuszem (A. Da-nysz, Maricius jako pedagog, Lwów 1905) i Erazmem Glicznerem (A. DaDa-nysz, Erazm Gliczner jako pedagog. Studium nad pierwszą pedagogiką polską, Poznań 1912). Przybliżył on także działalność Jana Amosa Komeńskiego (A. Danysz, Jan Amos Komeński. Przyczynek do jego działalności w Polsce, Poznań 1898). Opra-cował wiele innych zagadnień dotyczących historii szkolnictwa polskiego i jego osiągnięć. Napisał ponad 60 prac z pedagogiki ogólnej, literatury starożytnej, języka polskiego oraz dziejów wychowania w Polsce. Do jego najważniejszych prac zaliczyć można takie dzieła, jak: O wychowaniu (Lwów 1903), O kształceniu (Lwów 1918) czy Studia z dziejów wychowania w Polsce (Kraków 1921). W swym dziele O kształceniu pisał:

Wiedza jest zdobyczą wieków oraz pokoleń i jako taką wspólną własnością kulturalną, którą utrzymywać, tj. przelewać na dorastające pokolenie, jest obowiązkiem tak całego społeczeństwa, jak każdej jednostki. (…) Ale zyskiwanie wiedzy wychowuje zarazem.

Wiedza nic na tym nie traci, że się ją wyzyskuje w wychowawczych celach. (…) Jeśli ktoś silił się dawać wiedzę wyłącznie jako postulat kulturalny, nie może przez naukę nie wychowywać⁴.

Prace naukowe Antoniego Danysza można podzielić na trzy grupy: prace z zakresu pedagogiki, historii wychowania oraz filologii polskiej i klasycznej. Do pierwszej grupy prac naukowych zalicza się rozprawy poświęcone zagadnieniom

4 A. Danysz, O kształceniu, Lwów 1918, s. 12.

DANYSZ ANTONI

teorii wychowania i nauczania. Początkowo były to drobne artykuły publiko-wane w czasopismach pedagogicznych, takich jak „Szkoła” czy „Muzeum”, oraz w zeszytach „Encyklopedii Wychowania”, która skupiała m.in. zwolenników herbartyzmu. Z czasem wydane zostały dwa dzieła Antoniego Danysza będące syntezą jego poglądów: O wychowaniu oraz O kształceniu. Oba ściśle ze sobą

„współpracowały” pod względem naukowym, zostały napisane w duchu szkoły herbartowskiej. Pozycja O wychowaniu dotyczyła pedagogiki ogólnej, pozycja O kształceniu – dydaktyki ogólnej. Miały wspólny cel: uświadomić o zadaniach i czynnościach wychowania, którego jedną stronę stanowi wychowanie w ścisłym znaczeniu, a drugą kształcenie. Według Antoniego Danysza wychowaniem zaj-mowali się przede wszystkim rodzice, wykształceniem – nauczyciele. W dziele O wychowaniu uwzględnił rodziców, którzy obowiązki muszą wykonywać zwykle bez specjalnego przygotowania (sam nigdy nie założył rodziny). Z kolei w książce O kształceniu pisał o pracy zawodowej nauczycieli, którzy przed jej podjęciem uzyskują specjalne przygotowanie.

Wychowaniem nazywał świadomy i systematyczny wpływ człowieka dorosłe-go na dziecko, by umysłowi jedorosłe-go nadać zamierzony kształt. Zdorosłe-godnie z doktryną herbartowską celem wychowania było kształcenie ludzi silnych, odznaczających się wywiedzionymi również z koncepcji szkoły klasycznej pięcioma ideami prak-tycznymi: doskonałości, życzliwości, prawa, słuszności, wewnętrznej wolności.

A. Danysz podkreślał, że wychowanie jest naturalną czynność, którą wykonuje się tak samo, jak wiele innych. Przyszli rodzice pedagogiczną wiedzę i umie-jętności mogą czerpać z prasy codziennej, literatury pedagogicznej, wykładów publicznych, a także wieczorów rodzicielskich, które pomagają w zbliżeniu się dwóch istotnych wychowawczych czynników: domu i szkoły.

W pracy O kształceniu zawarł również wyczerpujący wykład o całokształcie problematyki dydaktycznej, tzn. przedmiotu, funkcji, form i zasad nauczania.

Był to także ważny przyczynek do metodologii nauk pedagogicznych. Profesor Danysz postrzegał dydaktykę jako dziedzinę pedagogiczną, dostrzegał istot-ne podstawy dydaktyki w psychologii, ważną rolę w kształceniu przypisywał koncentracji i korelacji. W swych pracach nie przedstawił wzorcowej sylwetki nauczyciela. Był zdania, iż wychowanie i nauczanie jest sztuką, a od nauczyciela wymaga się rezygnacji ze schematyzmu ku twórczej aktywności. Nauczyciel po-winien dążyć do podnoszenia własnych kwalifikacji, do samorozwoju, popo-winien być autorytetem przy równoczesnej życzliwości. Ważna w pracy nauczyciela jest także dobra znajomość swoich uczniów oraz posiadany „takt pedagogiczny”. Re-asumując pierwszą grupę prac, należy zauważyć, że problemami, którym Antoni Danysz poświęcał uwagę w swej naukowej działalności, były: poznanie ucznia, wychowanie, przygotowanie dobrego nauczyciela, dobrze zorganizowana szkoła.

Do drugiej grupy prac należą ważne monografie z historii wychowania.

Zdaniem Jana Hellwiga studia historyczno-wychowawcze Antoniego Danysza

– 91 –

DANYSZ ANTONI

charakteryzowały się starannym wykończeniem, przemyśleniem tematu i szeroką podstawą komparatystyczną. Profesor w swych badaniach koncentrował się na starożytnych myślicielach (Arystoteles, Pseudo-Plutarch) oraz rodzimej teorii i praktyce pedagogiki humanistycznej. Opracował traktat O wychowaniu króle-wicza: traktat humanistyczno-pedagogiczny z roku 1502 (Lwów 1900), skupiał się na dziełach Szymona Marycjusza, Erazma Glicznera, Jana Rybińskiego, Jakuba Sobieskiego, opracował studium o wychowaniu Zygmunta Augusta (O wycho-waniu Zygmunta Augusta, Kraków 1915) oraz koncentrował się na działalności Jana Amosa Komeńskiego w Polsce. Znaczna część tej grupy rozważań została zawarta w dziele Studia z dziejów wychowania, opublikowanym w 1921 r.

Do trzeciej grupy prac naukowych należy zaliczyć te z zakresu filozofii kla-sycznej i polskiej, jak np.: Odrębności słownikarskie języka polskiego w Wielko-polsce w stosunku do Galicji, Ortograficzne sprzeciwy w sądach staropolskich, Znaczenie wyrazów wychowywać i wychowanie w dawniejszej polszczyźnie oraz Powstanie niektórych wyrazów polskich⁵.

Profesor Danysz „był indywidualnością naukową dużego formatu. Wniósł duży wkład do rozwoju poznańskiej i polskiej pedagogiki i historii wychowania”.

Należał do tych historyków wychowania, których prace cechowało starannie przemyślenie tematu, szeroka podstawa porównawcza i idealne wykończenie⁶.

Pracował na stanowisku kierownika Katedry Pedagogiki i Dydaktyki na UP do 30 IX 1924 r. To właśnie wtedy na własną prośbę przeszedł na emeryturę.

Stan zdrowia zmusił go do usunięcia się w domowe zacisze. Chciał mieć jednak nadzór nad obsadą Katedry, dlatego wystąpił do Rady Wydziału z propozycją powołania na kierownika Katedry Pedagogiki prof. Stanisława Kota z Krakowa, wybitnego historyka wychowania. Gdy ten propozycję odrzucił, Antoni Danysz wysunął kandydaturę dr. Bogdana Nawroczyńskiego. W Kronice Uniwersytetu Poznańskiego za rok szkolny 1923/1924 zanotowano:

Ustąpienie prof. Danysza zeszło się prawie z ostatecznym ustaleniem podstaw organi-zacji Instytutu Pedagogicznego, który związany z Uniwersytetem tylko naukowo służyć będzie celowi, jaki dotąd spełniała jedyna katedra prof. Danysza, to jest kształcić adep-tów Wydziału Filozoficznego w metodach nauczania tych działów wiedzy, w których teoretyczne wyszkolenie czerpią z wykładów i ćwiczeń⁷.

Dziekan pismem z 30 IX 1924 r. przeniósł Antoniego Danysza w stan spo-czynku. Profesor zmarł rok później – 17 XII 1925 r. W piśmie zapisano:

Kiedy z początkiem 1919 roku w Wielkopolsce Uniwersytet organizowano, wszyscy jednomyślnie byli tego samego zdania, że pierwszą w Polsce katedrę pedagogiki, a jedną

5 J. Hellwig, Prace naukowe Antoniego Danysza w Katedrze Pedagogiki na Uniwersytecie Poznań-skim w latach 1919–1925, „Kronika Wielkopolski” 1, 1992, s. 66–67.

6 Historia wychowania. Słownik biograficzny, red. A. Gąsiorowski, Olsztyn 2002, s. 27.

7 Kronika Uniwersytetu Poznańskiego za rok szkolny 1923/1924, Poznań 1925, s. 9.

DANYSZ ANTONI

z pierwszych katedr na Wielkopolskim Uniwersytecie trzeba oddać Dobremu Synowi Wielkopolskiej Ziemi, Dyrektorowi Danyszowi. Prośbie nie odmówiłeś, Katedrę przyją-łeś w kwietniu 1919 roku i rozpocząprzyją-łeś na nowo bardzo owocną działalność. Założyprzyją-łeś Seminarium Pedagogiczne, zorganizowałeś Komisję Egzaminacyjną dla kandydatów na nauczycieli szkół średnich, której byłeś pierwszym prezesem, ułożyłeś dla niej przepisy, wykładałeś, uczyłeś, nie zważając na zdrowie słabe, a świecąc przykładem kolegom i uczniom. Ceniony przede wszystkim zostałeś pierwszym Prorektorem w Poznańskim Uniwersytecie w roku akademickim 1919/1920. Dziś, kiedy na własną prośbę rozłączasz się chwilowo z naszą Szkołą, przyjm, Ukochany Panie Profesorze, od nas wszystkich serdeczne podziękowanie za pracę bez granic, za miłość wielką, jaką ukochałeś młodzież oraz Szkołę, i za serce dobre⁸.

„Dnia 17 XII 1925 r. zmarł Antoni Danysz, profesor honorowy pedagogiki i dydaktyki, pierwszy prorektor UP i członek korespondent PAU. Położył on wybitne zasługi jako nauczyciel, uczony i działacz społeczny”⁹. Tymi słowami rektor UP, prof. dr Ludwik Sitowski, rozpoczął uroczystość inauguracji nowego roku akademickiego, która odbyła się 3 X 1926 r.

Bibliografia

Bobrowska-Nowak W., Drynda D., Słownik pedagogów polskich, Katowice 1998; Bromberek B., Studia uniwersyteckie w zakresie nauki o edukacji w świetle badań empirycznych, Poznań 1998; Cegielska P., Z moich wspomnień. Przechadzki po mieście, Poznań 1997; Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. IV, red. T. Pilch, Warszawa 2005; Kronika Uniwersytetu skiego za rok szkolny 1925/1926, Poznań 1926; Księga Pamiątkowa Uniwersytetu Poznań-skiego. Lata 1919–1923, Poznań 1925; Markiewiczowa H., Wybrane zagadnienia z historii wychowania, Warszawa 2001; Nauka w Wielkopolsce, red. G. Labuda, Poznań 1973; Nowaczyk E., „Działalność naukowa i pedagogiczna Antoniego Danysza”, Poznań 1980 (maszynopis);

Nowak-Kluczyński K., Pedagogika na Uniwersytecie Poznańskim 1919–1933, w: Społeczeń-stwo i edukacja. Teorie a implikacje praktyczne, red. A. Ćwikliński, M. Przybyła, Poznań 2015, s. 45–69; Nowak-Kluczyński K., Kierownicy Katedry Pedagogiki i Dydaktyki na Uniwersytecie Poznańskim w okresie dwudziestolecia międzywojennego, w: Wielkopolska i Wielkopolanie w dziejach polskiej edukacji, red. E. Głowacka-Sobiech, K. Kabacińska-Łuczak, Poznań 2017, s. 231–256; Nowak-Kluczyński K., Pedagogika na poznańskim uniwersytecie 1919–1993 (rozprawa doktorska); Słownik historyków polskich, red. M. Rosińska-Jackl, Warszawa 1994;

Uniwersytet. Społeczeństwo. Edukacja, red. W. Ambrozik, K. Przyszczypkowski, Poznań 2004;

Wołoszyn S., Nauki o wychowaniu w Polsce w XX wieku: próba syntetycznego zarysu na tle powszechnym, Kielce 1998; Wrzosek A., Uniwersytet Poznański w pierwszych latach swojego istnienia za rektoratu H. Święcickiego, Poznań 1924; Zbierski K., Zagadnienie kształcenia nauczycieli szkół średnich, Warszawa 1930.

Konrad Nowak-Kluczyński

8 E. Nowaczyk, „Działalność naukowa i pedagogiczna Antoniego Danysza”, Poznań 1980, s. 28 (maszynopis).

9 Kronika Uniwersytetu Poznańskiego za rok szkolny 1925/1926, Poznań 1926, s. 3.

– 93 –