prof. dr hab. – prawnik
Urodził się w Zabłotowie 21 II 1898 r. Jego ojciec Teofil, urzędnik monopolu tytoniowego, starał się zainteresować syna fotografią już od najwcześ-niejszych lat, czego efektem był udział Tadeusza Cypriana jeszcze jako ucznia Gimnazjum im. Fran-ciszka Józefa we Lwowie w wystawie fotografii górskiej w 1913 r. Po jego ukończeniu (1916 r.) zapisał się na Wydział Chemii Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Studiów nie rozpoczął, ponieważ został wcielony do wojska austriackie-go i walczył na froncie włoskim, gdzie dostał się do niewoli w czerwcu 1917 r. Po ucieczce z niej do Francji podjął decyzję o wstąpieniu do fran-cuskiego lotnictwa, w którym pełnił funkcję ob-serwatora i fotografa lotniczego. Wykonywał swoje zadania nie tylko po linii własnych pasji fotograficznych, ale i zgodnie z założeniami, jakie przyświecały ówcześnie lotnictwu wojskowemu – funkcję wywiadowczą. W 1919 r. powrócił do Polski. Podczas jednego z lotów doszło do katastrofy i Cyprian ciężko ranny trafił do szpitala wojskowego. Jeszcze w trakcie rekonwalescencji zdecydował się na studia prawnicze, które rozpoczął na Uniwersytecie Jagiellońskim. Od 1921 r. studiował także na Akademii Handlowej w Krakowie. Po studiach odbył aplikację sądową w l. 1922–1925, jednocześnie uczestniczył w polskim życiu fotograficznym. Do Poznania przeniósł się na stałe w 1925 r. dzięki wygranemu konkursowi na stanowisko sędziego. Objął posadę w miejscowym Wydziale Karnym Sądu Grodzkiego. W Poznaniu rozwinął działalność publicystyczną związaną z fotografią, stanowiła ona uzupełnienie jego pracy artystycznej.
W dwudziestoleciu międzywojennym opublikował 18 książek z dziedziny foto-grafii, począwszy od prac dotyczących technicznych aspektów, a skończywszy na poradnikach dla fotografów amatorów. Małe monografie Cypriana, takie jak np. Fotografowanie sportów wodnych, Fotografowanie na śniegu, Fotografo-wanie w podróży czy Błędy fotograficzne, cieszyły się dużą popularnością. Jego
CYPRIAN TADEUSZ
fotogramy zostały nagrodzone brązowym medalem podczas XX Międzynaro-dowego Salonu Fotograficznego w Paryżu (1925 r.), co było początkiem niesa-mowitej działalności wystawienniczej Cypriana w okresie międzywojennym.
W l. 1925–1939 brał bowiem udział, odnosząc sukcesy, w prawie 60 wystawach, m.in. w Tokio, Antwerpii, Oslo, Seattle, Toronto, Buffalo, Kopenhadze, Brukseli czy Nowym Jorku. Wraz z Bolesławem Gardulskim i Tadeuszem Wańskim tworzył poznańską grupę Trójlistek. Od 1926 r. był redaktorem naczelnym
„Polskiego Przeglądu Fotograficznego”, współpracował z „Fotografem Pol-skim” i „Miesięcznikiem Fotograficznym”. Dzięki biegłej znajomości sześciu języków obcych pisywał artykuły do zagranicznych czasopism fotograficznych, m.in. do „Il Corriere Fotografico”, „Photofreund” czy „La Revue Française de Photografhie”. Angażował się także w prace raczkującego w Polsce przemysłu fotograficznego, w szczególności we współpracę z fabryką Alfa w Bydgoszczy.
Był także zaangażowany w działalność organizatorską Powszechnej Wystawy Krajowej w 1929 r., piastując funkcję sekretarza generalnego w czasie Salonu Międzynarodowego.
Równolegle rozwijała się jego kariera prawnicza. W 1928 został sędzią Sądu Okręgowego w Poznaniu, następnie, w 1933, Sądu Apelacyjnego, a w 1938 r.
uzyskał nominację na prokuratora Sądu Najwyższego. Publikował też swoje pierwsze artykuły z dziedziny prawa, takie jak: Dysproporcje między winą a karą czy Sąd apelacyjny jako instancja kasacyjna karna. Niezwykle interesujące są jego publikacje z zakresu prawa i bujnie rozwijającej się techniki – szczególnie motoryzacji: Motoryzacja i prawo, Wypadek samochodowy przed sądem, Tech-niczny stan samochodu a bezpieczeństwo ruchu.
Wybuch wojny spowodował, że Tadeusz Cyprian został powołany jako po-rucznik rezerwy do 1. Pułku Lotniczego w Warszawie. Niestety, z powodu braku samolotów nie wykonał żadnego lotu bojowego. Po załamaniu się oporu dotarł do Francji poprzez Rumunię i Grecję. Służył w centrum wyszkolenia lotnictwa w Lyo-nie. Po klęsce armii francuskiej przedostał się do Afryki, a następnie do Anglii.
Ponownie trafił do służby w polskim centrum wyszkolenia lotnictwa (w Blackpool), a następnie jako oficer łącznikowy do polsko-angielskiego dywizjonu stacjo-nującego w Ringway k. Manchesteru. Z uwagi na przekroczenie wieku służby lotniczej na przełomie 1940/1941 r. został skierowany do powołanej z inicjatywy gen. Władysława Sikorskiego Komisji ds. Badania Przyczyn Klęski Wrześniowej, na czele której stał Bohdan Winiarski. Cyprian jako lotnik i prawnik prowa-dził dochodzenia w sprawach dotyczących lotnictwa, motoryzacji i przemysłu wojennego. W 1942 r. w Londynie sporządzony został raport Komisji, wydany w Polsce dopiero w 1960 r. (Komisja stwierdziła…). W związku z działalnością w niej pracownicy Oddziału II (wywiad) oskarżyli Cypriana o zdradę tajemnic wojskowych i przekroczenie uprawnień na podstawie złożonego przez niego ra-portu o „podejrzanych działaniach” oficerów Oddziału. Cyprian stanął w 1942 r.
– 61 –
CYPRIAN TADEUSZ
przed Sądem Polowym Naczelnych Władz Sił Zbrojnych, jednak dzięki naciskom Bohdana Winiarskiego sprawa została ostatecznie umorzona. Cyprian wycofał się z prac Komisji w 1943 r., a po śmierci gen. Sikorskiego stanął na czele drugiej polskiej komisji mającej wyjaśnić katastrofę gibraltarską, która uznała za przy-czynę tragedii samolotu unieruchomienie steru. Będąc przedstawicielem rządu londyńskiego, rozpoczął działalność jako delegat Polski w Komisji Narodów Zjednoczonych ds. Zbrodni Wojennych. Brał udział w układaniu zasad Sta-tutu norymberskiego i działaniach zmierzających do ekstradycji przestępców wojennych. Prowadził także badania nad przyszłym ustrojem sądownictwa w Polsce. W trakcie II wojny światowej nie porzucił fotografii i działalności publikacyjnej. W Londynie wydał m.in. pracę o przyszłości fotografii mało-obrazkowej The Miniature is growing up. Zorganizował wystawę Through Polish Eyes, na której prezentowane były prace poświęcone polskiej emigracji wojennej, został także członkiem prestiżowego Royal Photographic Society.
15 II 1945 r. Tadeusz Cyprian odmówił podpisania protestu przeciwko deklaracji jałtańskiej. Tego samego roku latem spotkał się w Londynie z pierw-szym chargé d’affaires Rządu Jedności Narodowej Alfredem Fiderkiewiczem (pierwszym prezydentem Krakowa po II wojnie światowej), szczegóły roz-mów nie były znane. Wszystko jednak wskazywało na to, iż Tadeusz Cyprian rozpoczął współpracę z komunistycznym Tymczasowym Rządem Jedności Narodowej, bo na wniosek A. Fiderkiewicza został powołany przez ministra sprawiedliwości Henryka Świątkowskiego do pełnienia funkcji delegata Polski w Komisji Narodów Zjednoczonych ds. Zbrodni Wojennych. Trudno jednak było jednoznacznie ocenić ten krok T. Cypriana. Czy o jego decyzji wiedział i akceptował ją rząd londyński? A może była to jego niezależna inicjatywa w związku z zapowiadaną chęcią powrotu do Polski? Jego decyzja była z pew-nością podyktowana nie tylko chęcią powrotu do kraju, ale i pewnym koniunk-turalizmem. Sytuacja w Londynie była zła. Rząd na uchodźstwie praktycznie stracił wpływy, bezrobocie dotknęło całą emigrację wojenną. Cyprian otrzymał prestiżową i intratną propozycję dalszego pełnienia funkcji delegata Polski w Komisji Narodów Zjednoczonych ds. Zbrodni Wojennych z pełnomoc-nictwami rządu w Warszawie. W ramach Komisji uczestniczył w procesach przestępców wojennych w Lunenburgu. Wraz z Marianem Muszkatem, Sta-nisławem Piotrowskim i Jerzym Sawickim współtworzył delegację polską na proces przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym w Norymberdze.
W 1946 r. został prokuratorem Najwyższego Trybunału Narodowego w War-szawie, a następnie jego pierwszym prokuratorem. Brał udział w procesach zbrodniarzy wojennych (Rudolfa Hoessa, Alberta Forstera, Josepha Bühlera) i w tzw. procesie oświęcimskim (w 1980 r. wyprodukowany został spektakl telewizyjny „Proces Alberta Forstera”; w postać T. Cypriana wcielił się Edward Ożana). Jednak jego działalność jako dyrektora Departamentu Nadzoru
Pro-CYPRIAN TADEUSZ
kuratorskiego w Ministerstwie Sprawiedliwości oraz prowadzenie wykładów w Centralnej Szkole Prawniczej im. T. Duracza w Warszawie (później Wyższej Szkole Prawniczej im. T. Duracza), zważywszy na fakt, iż placówka ta przyucza-ła do zawodów prawniczych ludzi cieszących się zaufaniem komunistycznych władz, położyły się cieniem na jego życiorysie.
Tadeusz Cyprian po uzyskaniu habilitacji na Uniwersytecie Mikołaja Koper-nika w Toruniu (na podstawie pracy Historia międzynarodowego prawa karnego) został kierownikiem Katedry Prawa Karnego na Uniwersytecie Marii Curie--Skłodowskiej w Lublinie. Do Poznania powrócił dopiero w 1953 r. Pracował na Wydziale Prawa UAM, którego był dziekanem w l. 1955–1956. Był również członkiem komisji kodyfikacyjnej ds. opracowania nowego Kodeksu karnego (1958–1963) i Głównej Komisji Badań Zbrodni Hitlerowskich w Polsce dzia-łającej przy Ministerstwie Sprawiedliwości. Napisał (wraz z J. Sawickim) wiele prac poświęconych procesowi norymberskiemu, m.in.: Prawo norymberskie.
Bilans i perspektywy (1948) czy Sprawy polskie w procesie norymberskim (1956).
W swoich publikacjach zajmował się problematyką prawnokarną w zakresie wypadków drogowych i przestępstw gospodarczych. Za szczególnie ciekawą w tamtym okresie uznać można jego książkę pt. Postęp techniczny a prawo karne (1966). Cyprian uczestniczył także w pracach legislacyjnych. W l. 1958–1963 był członkiem komisji kodyfikacyjnej powołanej do opracowania projektu Kodeksu karnego.
Po wojnie ponownie stał się animatorem życia fotograficznego, obejmując funkcję prezesa Polskiego Towarzystwa Fotograficznego. W 1951 r. otrzymał prestiżowe odznaczenie Fellow of the Royal Photographic Society of Great Britain. Wystawiał i publikował. Jego praca Fotografia, technika i technologia doczekała się 10 wydań w łącznym nakładzie ponad 220 tys. egzemplarzy, a był to tylko jeden z jedenastu tytułów książek wydanych po wojnie przez Cypriana (przy prawie 600 artykułach dotyczących fotografii).
Zmarł 8 VIII 1979 r. Pozostały po nim fotografie i liczne publikacje. Jako prawnik był swego czasu polskim symbolem międzynarodowego prawa karnego, nie tylko z racji uczestnictwa w procesie norymberskim, ale i znaczącego udziału w krajowych procesach zbrodniarzy wojennych. Wpływ na takie postrzeganie miała też duża liczba publikacji książkowych (18 pozycji) i artykułów przy-gotowanych przez Cypriana, a dotyczących przestępstw międzynarodowych.
W historii sztuki polskiej zaliczany jest obecnie do grupy klasyków polskiej fotografii, a jednocześnie ważnych animatorów polskiego ruchu fotograficznego.
Wojciech Szafrański
– 63 –