JAKUBSKI ANTONI
prof. dr – zoolog, anatom, histolog, embriolog, zoogeograf
Urodził się 28 III 1885 r. we Lwowie. Był uczniem lwowskiej szkoły zoologicznej. W l. 1903–1908 studiował zoologię u prof. Józefa Nusbauma--Hilarowicza na Uniwersytecie Jana Kazimierza.
W tym czasie współpracował z Rudolfem Weiglem, Janem Hirschlerem, Janem Grochmalickim, Bene-dyktem Fulińskim, Ludwikiem Jaxą-Bykowskim i Edwardem Schechtelem, późniejszymi profe-sorami uniwersytetów w Poznaniu i Lwowie. Po studiach był przez kilka lat nauczycielem historii naturalnej w gimnazjach w Stanisławowie, a stępnie we Lwowie, równocześnie pracował na-ukowo w Zakładzie Zoologii i Zakładzie Histologii Wydziału Lekarskiego. W 1908 r. się doktoryzował i rozpoczął studia na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Lwowskiego (zaliczył 5 semestrów i zdał pierwszą część rygorozum medycznego). Poczynając od 1907 r., odbył kilka podróży naukowo-badawczych, m.in. do Finlandii, w Alpy, Sudety, na Bałkany, Podole, w Karpaty i Tatry, a w l. 1909–1910 zorganizował na własny koszt wyprawę do Afryki Środkowej (gdzie jako pierwszy Polak, a szósty człowiek w ogóle, dokonał samotnego wejścia na szczyt Kilimandżaro, co ówcześnie było wyczynem światowym). Z podróży tych przywoził materiały naukowe do prac badawczych w lwowskim muzeum i Zakładzie Zoologii.
Z chwilą wybuchu I wojny światowej wstąpił jako ochotnik do Legionów Polskich (6. Pułk Piechoty), pełnił funkcję adiutanta w randze porucznika. Został ranny w bitwie pod Perekrestie. Po powrocie do Lwowa habilitował się z zoo-logii i anatomii porównawczej (w 1917 r.). W listopadzie 1918 r. brał ponownie ochotniczy udział w walkach o Lwów, w charakterze drugiego szefa sztabu Naczelnej Komendy Obrony Lwowa. Następnie walczył na froncie wschodnim w kampanii 1919–1920 w randze kapitana, a następnie majora dyplomowanego szefa sztabu Grupy Operacyjnej Grodno. W kwietniu 1921 r. został zwolniony
JAKUBSKI ANTONI
z czynnej służby wojskowej w randze podpułkownika dyplomowanego szefa sztabu generalnego. Został odznaczony Krzyżem Virtuti Militari V Klasy i czte-rokrotnie Krzyżem Walecznych, Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, Złotym Krzyżem Zasługi, Odznaką I Brygady Legionów Polskich, Krzy-żem Obrony Lwowa z Mieczami, Orlętami i wieloma innymi (m.in. Orderem Korony Włoch, jugosłowiańskim Orderem św. Sawy).
W grudniu 1919 r. został mianowany profesorem nadzwyczajnym anatomii porównawczej i biologii, a w 1921 r. – profesorem zwyczajnym nowo utworzone-go UP. Jednak pełniąc jeszcze ważne funkcje w odradzającym się Wojsku Polskim, do organizowania powierzonej mu Katedry przystąpił częściowo w kwietniu 1920 r., a w pełni dopiero na początku 1921 r., po całkowitym wyreklamowaniu przez UP z czynnej służby wojskowej (jakkolwiek prof. Antoni Jakubski starał się wszystkie wolne chwile od służby wojskowej spożytkować dla dobra Zakładu).
W kwietniu 1920 r. Uniwersytet pozyskał gmach byłego pruskiego Towa-rzystwa Spółek Kas Raiffeisena przy ul. Wjazdowej 3 (później ul. Czerwonej Armii 9, obecnie ul. św. Marcin 90), w którym umieszczono Zakład Anatomii Porównawczej i Biologii prof. Antoniego Jakubskiego (miał 10 pomieszczeń).
W lipcu 1922 r. prof. Jakubski został oficjalnie mianowany przez Minister-stwo pierwszym kierownikiem (do 1926 r.) Morskiego Laboratorium Rybackiego na Helu1, pierwszej w państwie placówki do badań morza. Laboratorium pier-wotnie mieściło się w prowizorycznym budynku mieszkalnym dozorcy i zaj-mowało dwa pomieszczenia zaadaptowane na pracownie, dwa pomieszczenia przeznaczone na mieszkanie adiunkta oraz pokój w leśniczówce przeznaczony na lokal mieszkalny dla pracowników okresowych i stypendystów. Laboratorium było dostatecznie wyposażone w sprzęt do badań ichtiologicznych, hydroche-micznych i hydrograficznych. Profesor Antoni Jakubski corocznie w czerwcu organizował wycieczki ze studentami nad polskie morze, gdzie urządzał kursy wakacyjne z biologii morza. Ponadto jako kierownik Morskiego Laboratorium Rybackiego miał kilka odczytów (Życie polskiego morza i zadania nauki polskiej oraz O faunie polskiej ze szczególnym uwzględnieniem fauny bałtyckiej) oraz napisał artykuły dotyczące przyrody Wielkopolski i Pomorza (w tym dwa pt.
Kilka słów o życiu polskiego morza), które opublikował na łamach „Dziennika Poznańskiego”. Na wniosek kierownika Laboratorium czasopismo przyrodnicze
„Kosmos” wyodrębniło dział pod tytułem „Sprawozdania Morskiego Laborato-rium Rybackiego na Helu”.
Blok prowadzonych przez profesora przedmiotów był bardzo szeroki. Pod-czas wykładów omawiał takie zagadnienia, jak: anatomia porównawcza zwierząt
1 W 1926 r. stację wcielono do filii Państwowego Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego w Bydgoszczy. W 1928 r. z placówek tych utworzono Morski Instytut Rybacki (MIR) i wyodrębniono w 1932 r. Stację Morską na Helu. Materiały do prac naukowo-badawczych lub dydaktycznych dostar-czane były m.in. do Zakładu Zoologii UP oraz Zakładu Anatomii Porównawczej UP jeszcze do 1939 r.
– 189 –
JAKUBSKI ANTONI
z elementami histologii i anatomii człowieka, zarys zoologii eksperymentalnej, zmysły i organy zmysłowe zwierząt, biologia z elementami fizjologii, zoografia, genetyka i biometria (studenci żartobliwie określali jego wykłady jako „bukiet jakubszczyzny”). Profesor wplatał często w wykłady własne obserwacje z zagra-nicznych podróży, a szczególnie z wypraw naukowych do Afryki Wschodniej i Środkowej w l. 1909–1910.
W roku akademickim 1928/1929 prof. dr Antoni Jakubski (Zakład Anatomii Porównawczej i Biologii UP) został nowym dziekanem Wydziału Matematyczno--Przyrodniczego. Był też delegatem Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświece-nia Publicznego na Międzynarodowy Kongres Zoologiczny w Budapeszcie oraz delegatem UP na Kongres Geograficzny w Cambridge. Ponadto, wspólnie z prof.
dr. Adamem Wodziczką, uczestniczył w Kongresie Genetycznym w Berlinie.
W roku akademickim 1929/1930 ponownie pełnił funkcję dziekana Wydziału, a w roku 1930/1931 – prodziekana.
W październiku 1935 r. Zakład Anatomii Porównawczej i Biologii UP prof.
dr. Antoniego Jakubskiego otrzymał w Collegium Medicum piętnastopokojowy lokal (II piętro, prawa klatka schodowa) i w przyszłości był jednym z najlepiej urządzonych oraz wyposażonych zakładów biologicznych w kraju.
Prof. dr Antoni Jakubski był członkiem Państwowej Rady Oświecenia, preze-sem Komisji Matematyczno-Przyrodniczej PTPN, członkiem Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika, członkiem Rady Polskiego Słownika Biograficznego AU. Został też wybrany rzecznikiem dyscyplinarnym Komisji Dyscyplinarnej dla Profesorów UP.
W lipcu 1937 r. na XV Zjeździe Lekarzy i Przyrodników we Lwowie po-wołano do życia Polskie Towarzystwo Zoologiczne, wyłączając je z powstałe-go w 1926 r. Polskiez powstałe-go Towarzystwa Anatomiczno-Zoologicznez powstałe-go. Siedziba Zarządu Głównego była w Warszawie, a oddziały utworzono we Lwowie, w Warszawie, Krakowie, Poznaniu i Wilnie. Pierwszym prezesem Zarządu Głównego był prof. dr Antoni Jakubski2.
Po wybuchu II wojny światowej zgłosił się na ochotnika do wojska. Był współ-organizatorem i szefem sztabu cywilnej organizacji obrony Lwowa. W czasie przedzierania się przez granicę do armii polskiej we Francji został 8 XI 1939 r.
aresztowany na granicy słowacko-węgierskiej i skierowany do więzień w Komań-czy, Sanoku, Krakowie (Montelupich) i Tarnowie, a następnie osadzony w obo-zach koncentracyjnych w Oświęcimiu (nr 3385) i Mauthausen (nr 112 138). Po wyzwoleniu i rekonwalescencji we Włoszech oraz na Bliskim Wschodzie pełnił w randze podpułkownika dyplomowanego funkcję szefa oświaty w 2. Dywizji Pancernej we Włoszech. Po wojnie osiadł w Londynie i pracował w British Mu-seum, w dziale historii naturalnej.
2 Funkcję tę pełnił od 4 VII 1937 r. do 1 IX 1939 r.
JAKUBSKI ANTONI
Zainteresowania naukowe profesora były bardzo szerokie. Przed przybyciem do Poznania zajmował się anatomią systemu nerwowego pijawek i mięczaków oraz fauną wrotków, brzuchorzęsek, niesporczaków, roztoczy oraz fauną jaskiń (prace dotyczące brzuchorzęsek i niesporczaków były pierwszymi w literaturze krajowej).
Później był autorem wielu prac faunistyczno-systematycznych, pionierskich prac z biologii polskiego Bałtyku, anatomii i embriologii zwierząt, a głównie prac do-tyczących czerwca polskiego (Porphyrophora polonica), historii zoologii w Polsce oraz zoogeograficznych (autor pierwszej zoograficznej mapy Polski). Zasłynął też jako podróżnik, speleolog, kartograf, historyk zoologii i wojskowości, erudyta.
Był członkiem Państwowej Rady Oświecenia, członkiem Rady Polskiego Słowni-ka Biograficznego, współpracownikiem Komisji Fizjograficznej i Geograficznej PAU, przewodniczącym Komisji Matematyczno-Przyrodniczej PTPN, prezesem Polskiego Towarzystwa Zoologicznego, członkiem wielu towarzystw naukowych (m.in. Towarzystwa Naukowego we Lwowie, Komitetu Biologicznego Rady Nauk Ścisłych i Stosowanych, Polskiego Komitetu Międzynarodowej Unii Geograficznej, Société Linnéenne w Lyonie, American Genetics Association w Waszyngtonie, Asociation des Anatomistes w Paryżu), wiceprezesem Zarządu Głównego Polskie-go Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika we Lwowie. W gronie jePolskie-go uczniów znaleźli się m.in.: Kajetan Boratyński, Jan Sokołowski, Jan Rafalski, Jarosław Ur-bański, Czesław Gerwel, Aleksander Wróblewski, Józef Kaj, Wacław Skuratowicz, Roch Roszak, Gabriel Brzęk. Wywarł też wpływ na botaników: Feliksa Krawca, Józefa Dudę, Zygmunta Czubińskiego i innych.
15 V 1957 r. obchodzono jubileusz 100-lecia zasłużonego dla nauki i kultury wielkopolskiej Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Z tej okazji przyje-chał z Anglii do Polski prof. dr Antoni Jakubski, ostatni przed II wojną światową prezes Komisji Matematyczno-Przyrodniczej PTPN. Kilka dni później w sali wykładowej Zakładu Zoologii Systematycznej odbyło się zebranie członków Oddziału Poznańskiego Polskiego Towarzystwa Zoologicznego. Wykład pt. Moja praca naukowa w niewoli i na emigracji wygłosił prof. dr Antoni Jakubski, przed wojną kierownik Zakładu Anatomii Porównawczej i Biologii UP. Podczas mie-sięcznego pobytu zwiedził kilka polskich miast, ale głównie przebywał w Poznaniu.
Goszczony był m.in. w domu państwa profesorostwa Rafalskich, gdzie dzielił się wspomnieniami i gdzie słuchano ze wzruszeniem jego obozowych wspomnień i opowieści o Oświęcimiu. Po powrocie do Anglii pisał do przyjaciół: „Wzru-szyliście mnie niesamowicie i jeszcze teraz, ile razy wracam do tych uroczych momentów, wzruszam się jak żaczek”3.
Zmarł 20 V 1962 r. w szpitalu w Penley w Anglii. Został pochowany na kato-lickim cmentarzu w Kensal Green w Londynie (Saint Mary’s Catholic Cemetery).
Andrzej Nowosad
3 A. Jakubski, List do G. Brzęka z 14 VI 1957 r., „Przegląd Zoologiczny” 2, 1988, s. 149.
– 191 –