Epistemologia w służbie metafizyki

Widomym znakiem dokonującej się w filozofii Maréchala przemiany neoscholastyki jest ten kluczowy punkt, w którym myślenie belgijskiego jezuity dystansuje się zarówno względem neoscholastyki, jak i neotomi-zmu. Chodzi mianowicie o specyficznie epistemologiczne zorientowanie metafizyki. Specyfika owego zorientowania nie polega jednak na tym, że, jak w wypadku neoscholastyki lowańskiej, próbuje się wydobyć z kla-sycznych tekstów Tomasza z Akwinu systematyczną teorię poznania, jako alternatywę dla idealizmu i jednocześnie swoiste krytyczne prolego-mena do realistycznej metafizyki²⁶⁴. Maréchalowi chodzi bowiem o coś więcej — o epistemologiczną rekonstrukcję podstaw samej metafizyki, co byłoby możliwe tylko wtedy, gdyby udało się krytycznie wykazać, że fun-damentalne epistemiczne akty, jakimi dla Maréchala są sądy, mają źródłowo konstytucję metafizyczną; więcej jeszcze — że owa metafizyczna konstytucja stanowi konieczny warunek możliwości ich zachodzenia. Tym samym wyświetla się więc natychmiast, oprócz samego transcendental-nego zorientowania, kluczowa różnica sposobu nastawienia, jaka w po-dejściu do problemu krytycznego zachodzi między neoscholastycyzmem Maréchala a neoscholastyką i neotomizmem. Chodzi bowiem o to, że w dyskusji między Gilsonem, Noëlem, Maritainem i Rolandem-Gosselin mimo różnic w sposobie rozumienia samego problemu krytycznego pano-wał będzie ostatecznie konsensus co do tego, że za punkt wyjścia reflek-sji krytycznej należy uznać jedność podmiotu i rzeczy w immanencji kon-kretnego myślenia. Będzie to zatem konsensus pozwalający, koniec końców, sprowadzić owe stanowiska do wspólnego nastawienia epistemo-logicznego, akcentującego przedmiotowy charakter metafizyki. Tymcza-sem dążenie do zadośćuczynienia krytycznym wymogom myślenia no-wożytnego i w konsekwencji próba rozwiązującego problem krytyczny dosięgnięcia fundamentów realności na podstawie intelektualnego dyna-mizmu wyostrzy w koncepcji Maréchala aspekt podmiotowy, naprowa-dzając go ostatecznie na zamysł zbudowania fundamentów obiektywi-stycznej i realiobiektywi-stycznej metafizyki za pomocą metod podmiotowych.

263 E. C o r e t h, P. E h l e n, G. H a e f f n e r, F. R i c k e n: Filozofia XX wieku. Tłum.

M.L. K a l i n o w s k i. Kęty 2004, s. 84.

264 Por. A.R. B a ń k a: Désiré Merciera ogólna teoria pewności..., s. 78.

Będzie to więc swoista metafizyka podmiotu poznającego, która różni się od klasycznej, przedmiotowej metafizyki Tomasza nie tylko nastawieniem metodologicznym, lecz także koniecznością wydobycia z klasycznej meta-fizycznej terminologii tych jej aspektów, które do tej pory nie były eks-ploatowane. Tę nową perspektywę konstytuującą się w filozofii belgij-skiego jezuity akcentuje również Benjamin P. Javier, podkreślając, że

„Maréchal nie buduje metafizyki przedmiotu; mówiąc inaczej, nie dysku-tuje roli przedmiotu w wiedzy. On redefiniuje relację podmiot — przed-miot i musimy — dodaje Javier — przynajmniej uznać jakieś aktywne centrum, jeśli nie chcemy redukować podmiotu do funkcji zwykłego, pasywnego lustra”²⁶⁵. W konsekwencji więc pewna „metafizyka wiedzy jest konieczna, aby wyznaczyć racje obiektywności”²⁶⁶, i Maréchal, jak twierdzi Milet, jest przekonany, że prawdziwa epistemologia musi rozczynać od krytycznej analizy elementów konstytutywnych aktualnego po-znania; gdy konfrontując w tym duchu wyjściowe tezy filozofii Tomasza i Kanta, dojdzie on do wniosku, że treści wieńczącej akt poznawczy afir-macji, jako faktycznego puntu wyjścia metafizyki, są zawsze jakoś związane z ontologiczną realnością, postawi sobie za cel wyświetlenie owej więzi, lokując tym samym swą epistemologiczną demonstrację na płaszczyźnie metafizycznej²⁶⁷. W ten sposób zarysowuje się kształt pierw-szej i drugiej księgi piątego zeszytu Punktu wyjścia metafizyki i funduje on zarazem filozoficzno-krytyczne rozwinięcie ukazanych przy końcu dru-giego rozdziału niniejszej pracy psychologiczno-filozoficznych wyznaczni-ków próby rozstrzygnięcia problemu krytycznego, które Maréchal wy-dobył w ramach studium poczucia obecności. W ten sposób również Maréchalowski projekt rozwiązania problemu krytycznego zbiega się z projektem ugruntowania klasycznej metafizyki, a w jego centrum lokuje się zadanie krytycznego ujawnienia metafizycznego fundamentu sądowej afirmacji. Chodzi tu więc w gruncie rzeczy o tę samą obiektywistyczną i realistyczną metafizykę, co metafizyka historycznego tomizmu, ale uzy-skaną metodami podmiotowymi, a zatem za punkt wyjścia przyjmującą nie tyle realny przedmiot, ile afirmację owego przedmiotu. I cały wysiłek Maréchala skoncentruje się ostatecznie na wykazaniu, że bez ścisłego związku owego przedmiotu z realną podstawą taka afirmacja nie byłaby w ogóle możliwa; co więcej — że aby była możliwa, owa realna podstawa, jako definitywny cel fundamentalnego intelektualnego dążenia, musi mieć ostatecznie charakter absolutny. Z tego też względu w swej pierwszej re-dakcji Punktu wyjścia metafizyki z 1917 roku Maréchal napisze: „Metafi-zyka jest, w moich oczach, humanistyczną nauką o absolucie. Tłumaczy

265 B.P. J a v i e r: Joseph Maréchal’s metaphysics of intellectual dynamism. „The Modern Schoolman” 1964, vol. 62, s. 384.

266 Ibidem, s. 387.

267 Por. A. M i l e t: L’oeuvre philosophique du R.P. Joseph Maréchal S.J. ..., s. 267—268.

ona bezpośrednio ujęcie naszego umysłu przez absolut”²⁶⁸. Z tego rów-nież względu Milet, w nawiązaniu do samego Maréchala, określa jego ro-zumienie metafizyki właśnie jako metafizykę podmiotu poznającego²⁶⁹, co oznacza nie tyle podmiotowy charakter owej metafizyki, ile raczej pod-miotową metodę uchwycenia jej przedmiotowego, realistycznego funda-mentu. Jednocześnie wszakże takie podejście metodologiczne i w konse-kwencji wynikające z niego rozumienie samej metafizyki stają w opozycji nie tylko do metodologii uznawanej przez Gilsona, który, jak przypomina Henri Holstein, podkreśla zdecydowanie, że „realizm scholastyczny nie jest funkcją problemu poznania”²⁷⁰, lecz także do stanowiska Maritaina.

Ten ostatni bowiem — co również podkreśla Holstein — zgadza się z Gilsonem, że krytycznej refleksji nad metafizyką nie można budować metodami bliskimi nowożytnemu idealizmowi, gdyż grozi to przyjęciem idealistycznej pozycji problemu krytycznego²⁷¹. Maréchal zdaje sobie do-skonale sprawę z występowania owych różnic i mając świadomość tego, że nie są one jedynie czysto lokalną, przypadłościową modyfikacją jedne-go wspólnejedne-go stanowiska, nie próbuje ich na siłę niwelować. Wręcz prze-ciwnie, gdy w 1940 roku, w ramach odczytu wygłoszonego dla lowańskie-go koła jezuickich teologów, będzie się ustosunkowywał do zarzutów, jakie stawia mu Gilson, podkreśli wyraźnie: „Gilson ma się za wierne echo metodologicznego ekskluzywizmu praktykowanego jednocześnie, choć w przeciwnym sensie, przez całą nasyconą krytycyzmem filozofię no-wożytną i przez tradycję tomistyczną poświęconą realizmowi. Czy taka inter-pretacja historii jest właściwa? [...]. Otóż — dodaje Maréchal — nowe stu-dium Tomaszowego komentarza do metafizyki Arystotelesa, które poczyniłem z tej okazji, a zwłaszcza porównanie między Wstępem i lo-giczną strukturą całego dzieła [...] odkryły mi w epistemologicznym punkcie wyjścia naszej [tomistycznej — A.R.B.] filozofii złożoność i pełnię dużo większe niż to, co dotychczas podejrzewałem, i w każdym wypadku zdecydowanie różne od realistycznego dogmatyzmu, najeżonego przeciw wszelkiej immanentnej krytyce, z którym Gilson wydaje się łączyć tomi-styczną tradycję”²⁷². I chociaż ta ocena sformułowana zostanie w 1940 roku, to jednak można bez wątpienia uznać, że podobne nastawienie in-spiruje myślenie Maréchala także w 1914 roku, kiedy to rozpoczyna się

268 J. M a r é c h a l: Le point de départ de la métaphysique. (Première rédaction. Louvain 1917). [Fragment niepublikowanego tekstu]. In: Mélanges Joseph Maréchal. T. 1..., s. 289.

269 Por. A. M i l e t: L’oeuvre philosophique du R.P. Joseph Maréchal S.J. ..., s. 267. Sam Maréchal używa też często pojęcia „metafizyka poznania”, które zasadniczo ma dlań to samo znaczenie i na ogół, poza pewnymi wymuszonymi przez kontekst wyjątkami, może być używa-ne zamiennie. Por. J. M a r é c h a l: Le thomisme devant la philosophie critique..., 1949, s. 34.

270 H. H o l s t e i n: Scolastique et problème critique..., s. 543.

271 Por. ibidem, s. 548—549.

272 Problèmes métaphysiques d’hier et d’aujourd’hui. À propos des „philosophies de l’exis-tence”. [Fragment]. In: Mélanges Joseph Maréchal. T. 1..., s. 355—356.

powoli okres jego bezpośredniej pracy nad zawartą w Punkcie wyjścia metafizyki koncepcją metafizyki podmiotu poznającego. Jednocześnie, w toku pracy okazuje się bardzo szybko, że droga ku tej koncepcji wie-dzie belgijskiego jezuitę przez drobiazgową analizę ogólnych linii rozwoju problematyki epistemologicznej — od wczesnej filozofii greckiej poczy-nając, a na pokantowskim idealizmie kończąc. Ową analizę przeprowadza Maréchal w czterech początkowych zeszytach Punktu wyjścia metafizyki.