Otwarcie na współczesne kierunki filozoficzne

3.1.1.1. Kwestia hermetyczności neoscholastyki

Okazuje się, że wypracowanie koncepcji dynamicznej celowości inte-lektu pozwala Josephowi Maréchalowi wskazać liczne i często zaska-kujące punkty kontaktu klasycznej doktryny scholastycznej z najnow-szymi koncepcjami filozoficznymi¹. Obok bowiem pogłębionego studium myśli tomistycznej oraz badań w obszarze biologii, psychologii, a w kon-sekwencji — także w dziedzinie krytyki nauk empirycznych, współczesna filozofia stanowi kolejny obszar naukowych analiz belgijskiego jezuity.

Cel owych analiz następująco definiuje Gérard H. Baudry: „Poszukując poza scholastycznymi podręcznikami autentycznego myślenia Tomasza z Akwinu [...], wprowadzić owo myślenie w kontakt z nowymi filozofiami.

W jego [wypadku — A.R.B.] — tłumaczy Baudry intencje Maréchala — chodzi zasadniczo o obronę realizmu tomistycznego dzięki otwarciu go na zdobycze nowożytnej filozofii krytycznej”². Perspektywę tego otwarcia kreśli Maréchal w swym wykładzie Scolastique et Néo-scolastique — tym samym, w którym zaznacza konieczność odnowy myśli scholastycznej przez kontakt z naukami empirycznymi oraz wskazuje, na czym w istocie polega powrót do myśli Tomasza z Akwinu. „Prawdziwa scholastyka św.

Tomasza — pisze Maréchal — zawiera ziarno wielu rozwiązań, które zara-dziłyby doskonale troskom naszych współczesnych; rozwinięta również w głąb, co do kilku swych niewykończonych kwestii, odpowiadałaby naj-lepszym aspektom filozofii nowożytnej”³. Tę samą myśl wyraża również Maréchal w swej programowej recenzji książki Domenica Lanny, pisząc:

„Sądzimy [...], że tomizm — kontynuator wielkich systemów metafizycz-nych starożytności — ma czym zadośćuczynić wszystkim racjonalnym wy-mogom. Jednak skarb, który kryje, nie jest całkowicie wydobyty. Po-zostaje nam — przekonuje Maréchal — przemyśleć tomizm w funkcji

1 Por. A. M i l e t: L’oeuvre philosophique du R.P. Joseph Maréchal S.J. Louvain 1944, s. 245.

2 G.H. B a u d r y: Maréchal (Joseph). In: Catholicisme hier, aujurd’hui, demain. [B.red.].

T. 8. Paris 1977, s. 430.

3 J. M a r é c h a l: Scolastique et Néo-scolastique, s. 19. KADOC, VII-80, boîte 18.

filozofii nowożytnych, aby rozpoznać zasadnicze tożsamości oraz istotne przeciwieństwa”⁴. Tak sformułowany, postulat przemyślenia filozofii To-masza z Akwinu w sposób oczywisty wpisuje się źródłowo w programowe założenia głównych przedstawicieli neoscholastyki lowańskiej, którzy ustami Désiré Merciera deklarują: „Punktem widzenia, w którym się pla-sujemy, jest filozofia Arystotelesa i mistrzów scholastyki. Jednakże prze-niknięci prawdziwym duchem perypatetyckim chcemy utrzymywać stałą relację z naukami i z myśleniem nam współczesnych”⁵. Mimo to, podob-nie jak w wypadku kwestii związku filozofii i nauk szczegółowych oraz stosunku do myśli Tomasza z Akwinu, Maréchal — choć nie wychodzi poza ogólne ramy wyznaczone programem szkoły lowańskiej — poszukuje w nich własnych rozwiązań. Widać to również w relacji do współczesnej filozofii. Postulowany przez lowańczyków dialog z nowożytnymi nurtami myślowymi przyjmuje wszak ostatecznie kształt ostrej polemiki, nacecho-wanej zbyt surową, choć niewątpliwie przemyślaną krytyką⁶. Owo herme-tyczne podejście zarzuca neoscholastykom Czesław Głombik, podkreś-lając, że w filozofii scholastycznej upatrywali oni jedynie prawdziwego modelu poznania, a historię filozofii sprowadzali w istocie do jej testowa-nia za pomocą wzorca dostarczonego przez scholastykę wieków śred-nich⁷. Takie nastawienie budzi również zastrzeżenia Maréchala, który wytyka przedstawicielom szkoły lowańskiej, że nie zrozumieli ducha filo-zofii współczesnej. „Filozofie nowożytne [...] — pisze — są lepiej poznane niż w przeszłości; przynajmniej cytuje się obficie i — jak należy sądzić — obcuje z pismami oraz dziełami niescholastycznymi. A jednak nieodparcie odnosi się wrażenie zupełnego braku uchwycenia współczesnego ducha filozoficznego. Czy byłoby tak dlatego — zastanawia się Maréchal — że [owe pisma — A.R.B.] czytane są trochę zbyt polemicznie, z mniejszą, niż należy, wolnością umysłu; z nastawieniem pośpiesznego dopasowania

»przeciwników« do ustalonej miary tego, co uznaje się za tomizm?”⁸. W konsekwencji Maréchal podkreśla: „W dziedzinie krytyki filozoficznej nic nie przeszkadza nam współpracować w kwestii problemu kapitalne-go — wciąż nie w pełni rozwiązanekapitalne-go — fundamentalnej wartości wszel-kiej metafizyki [...]. Dlaczego — pyta zatem Maréchal — nie rozwinąć w dziedzinie metafizyki studium inteligibilnych stosunków oraz celowości bytu?”⁹. W konsekwencji okazuje się, że właśnie te dwa aspekty,

zorien-4 J. M a r é c h a l: La teoria della conoscenza in S. Tomaso d’Aquino, par M. Domenico Lanna. „Revue des Questions Scientifiques” 1913, t. 74, s. 634.

5 D. M e r c i e r: Les origines de la psychologie contemporaine. Louvain—Paris 1925, s. 1;

por. także I d e m: Le bilan philosophique du XIX^esiècle. „Revue Néo-Scolastique” 1900, nr 7, s. 328.

6 A.R. B a ń k a: Désiré Merciera ogólna teoria pewności. Katowice 2008, s. 40.

7 Por. C. G ł o m b i k: Początki neoscholastyki polskiej. Katowice 1991, s. 68.

8 J. M a r é c h a l: Scolastique et Néo-scolastique..., s. 16, boîte 18.

9 Ibidem, s. 21.

towane wokół kluczowego problemu dynamizmu, będą wyznaczać główny kierunek podjętego przez belgijskiego jezuitę studium współczesnych prądów filozoficznych.

3.1.1.2. Dialog zamiast konfrontacji

W regularny kontakt z pozascholastyczną filozofią wchodzi Maréchal już w okresie swego poświęconego studium scholastyki pobytu w jezuic-kim kolegium w Louvain. Co prawda, rozczarowany statycznym racjonali-zmem scholastycznego nauczania, zwraca się przede wszystkim, jak zo-stało to wykazane, ku naukom przyrodniczym, jednak styka się wówczas również z filozofią Auguste’a J.A. Gratry’ego, w tym zwłaszcza z gło-szoną przez francuskiego myśliciela ideą afirmowanej we wszystkich apercepcjach skończonych przedmiotów ukrytej obecności Nieskończono-ści¹⁰. Albert Milet nie ma wątpliwości, że zachodzi wyraźny związek mię-dzy tak rozumianą ideą Gratry’ego i przedstawioną później przez Maréchala koncepcją afirmacji absolutu w każdym akcie obiektywizacji, choć wyjaśnia, że nie należy owego związku zbytnio wyolbrzymiać¹¹. Nie-zależnie jednak od tego o wpływie filozofii Gratry’ego mówi sam Maré-chal, podobnie jak o wpływie dwóch innych filozofów — Jules’a Lacheliera i Émile’a Boutroux — z których koncepcjami zetknął się w latach 1899—1900¹². W dorobku tych ostatnich myślicieli natrafia Maréchal na wyraźnie sformułowaną ideę dynamizmu treści świadomości, organizu-jących się w funkcji ostatecznego celu, jako pierwszej zasady realności, podporządkowującej sobie wszystkie przyczyny sprawcze¹³. W

konse-10 Por. A. M i l e t: L’oeuvre philosophique du R.P. Joseph Maréchal S.J. ..., s. 212.

11 Por. ibidem.

12 Por.: J. M a r é c h a l: Sources doctrinales, influences subies... Réponse à une question.

In: Documents relatifs à la formation intellectuelle du P. Maréchal (influences). KADOC, VII-80, boîte 17; I d e m: Influences subies dans le sens du finalisme intellectuel?. In: Documents relatifs à la formation intellectuelle du P. Maréchal (influences)..., boîte 17.

13 Por.: A. M i l e t: L’oeuvre philosophique du R.P. Joseph Maréchal S.J. ..., s. 214; L. C a -v a l i e r e: Introduzione al pensiero di Giuseppe Maréchal. Trieste 1979, s. 14—15. Szczególnie istotne dla Maréchala są w tej kwestii wnioski Boutroux, którego filozofię traktuje on w pew-nym sensie jako przedmowę do dzieła Maurice’a Blondela. „Émile Boutroux — zaznacza Ma-réchal — sam nakreślił nam wyraźne streszczenie swej epistemologii [...]. Pozwalamy sobie je-dynie zwrócić uwagę na to, w jakim punkcie jest ona finalistyczna [...]. Aby połączyć się z krytyką tomistyczną — dodaje jednak Maréchal — owej epistemologii Émile’a Boutroux bra-kuje wyraźnego rozróżnienia między implicite czy też naturalną rolą odgrywaną przez wolę w genezie przedmiotu świadomego a jej rolą ujawnioną lub wolną (wolność wyboru). Ponadto finalizm w ujęciu Boutroux nie jest posunięty aż do owej krańcowej konsekwencji, kiedy to otwiera się problem nadprzyrodzonego przeznaczenia. [Maurice — A.R.B.] Blondel w swej te-zie z [dte-zieła — A.R.B.] Action zarzuca sondę głębiej i z większą odwagą przeprowadza trans-cendentne dedukcje”. A. H a y e n: Un texte inédit du P. Maréchal S.J.: „L’Action” de Maurice Blondel. „Convivium” 1957, nr 2, s. 12—13.

kwencji idea dynamicznej celowości, podobnie jak w wypadku nauk przy-rodniczych, stanowi w pewnym sensie klucz, według którego Maréchal analizuje i ocenia współczesne kierunki filozoficzne. Widać jednocześnie wyraźnie, że unika on agresywnego, konfrontacyjnego nastawienia, cha-rakterystycznego zarówno dla neoscholastycznej tradycji, z której wyras-ta, jak i dla części późniejszych kierunków neotomistycznych; przeciw-nie, stara się wyraźnie znaleźć punkty zbieżne, w których jego koncepcja tomistycznego arystotelizmu mogłaby rozwiązać aporie nowożytnego myś-lenia albo potwierdzić w nim swe metafizyczne przekonania.

To bardziej dialogiczne niż konfrontacyjne nastawienie Maréchala pogłębia się w miarę, jak intensyfikują się jego analizy współczesnej filo-zofii, i świadczy o tym nie tylko wiele rozmaitych pozascholastycznych dzieł i postaci, które on sam wskazuje jako mające mniejszy lub większy wpływ na rozwój jego osobistych filozoficznych poglądów¹⁴, lecz także rozmaite notatki, opracowania i fragmenty wykładów¹⁵, a przede wszyst-kim niezrealizowany projekt szóstej części Punktu wyjścia metafizyki. Owa część, a właściwie Zeszyt 6. (Cahier 6) — w przeciwieństwie do pięciu wcześniejszych, które, jak podkreśla Albert Milet, były zorientowane na przeszłość — miał wprowadzić Maréchalowską interpretację myśli Tomasza w kontakt z rozmaitymi tendencjami filozoficznymi czasów współczesnych i ujawnić zarazem najbardziej osobisty rys doktryny bel-gijskiego jezuity¹⁶. Wspomina o tym sam Maréchal w krótkim liście adre-sowanym do swych studentów, który pisze w 1935 roku, stając wobec ko-nieczności porzucenia ze względów zdrowotnych dalszej działalności dydaktycznej. „Wśród sposobów osobistej formacji filozoficznej i teolo-gicznej — zaleca — podnieść do najwyższej rangi stały, prawie codzienny kontakt z dziełami św. Tomasza [...]. Chcę powiedzieć, że długa zażyłość ze św. Tomaszem — przez hartowanie umysłu [...] i doskonałą równowagę

14 Por. J. M a r é c h a l: Addenda: sources doctrinales. In: Documents relatifsà la formation intellectuelle du P. Maréchal (influences)..., boîte 17.

15 Wśród niewydanych materiałów pozostałych po Maréchalu znajdują się liczne zapis-ki, w których dokonywał on rozmaitych analiz nie tylko filozofii nowożytnej (te zapiszapis-ki, w mniejszym lub większym stopniu wykorzystał podczas redakcji Punktu wyjścia metafizyki czy Zarysu historii filozofii nowożytnej), lecz także filozofii jemu współczesnej. Za najistotniej-sze, dobrze obrazujące jego otwarty stosunek do najnowszej myśli filozoficznej, można uznać następujące teksty, w których bada między innymi pokantowski idealizm, pozyty-wizm, szeroko rozumianą filozofię życia, neospirytualizm, neokrytycyzm, pragmatyzm, egzy-stencjalizm i fenomenologię. Por.: J. M a r é c h a l: [...] Interprétations diverses du kantisme.

Éléments communs du panthéisme idéaliste. Le positivisme. [...] Les philosophies de la liberté et de l’action. Réd. F. F a l l o n. KADOC, VII-80, boîte 16; J. M a r é c h a l: De Kantà l’idéalisme absolu. Réd. F. F a l l o n. KADOC, VII-80, boîte 16; J. M a r é c h a l: Les leçons de l’idéalisme.

KADOC, VII-80, boîte 16; I d e m: Panthéisme. KADOC, VII-80, boîte 16; I d e m: Problèmes métaphysiques d’hier et d’aujourd’hui. À propos des „philosophies de l’existence”. KADOC, VII-80, boîte 18.

16 Por. A. M i l e t: L’oeuvre philosophique du R.P. Joseph Maréchal S.J. ..., s. 111—112.

doktrynalną, którą zapewnia — jest najlepszym wprowadzeniem do praw-dziwie głębokiej mądrości nowożytnej filozofii. Miałem nadzieję, za po-mocą historii doktryn, dokonać w czasie mego wykładu demonstracji tego paradoksu — prawdy coraz bardziej dla mnie oczywistej. Opatrzność zadecydowała inaczej, jednak nie zabrania mi złożyć »świadectwa« [...].

Moje ostateczne stanowisko — dodaje Maréchal — musiałoby zarysować się tylko na końcu Zeszytu 6., w którym pozostał do przekroczenia nowy etap”¹⁷. Na czym miałby polegać ten nowy, odsłaniający ostateczne sta-nowisko Maréchala etap? Otóż, jak podkreśla Albert Milet, wcześniejsze zeszyty Punktu wyjścia metafizyki pokażą, że jeden z historycznych sposo-bów rozwiązania problemu poznania — sposób zapośredniczony w tomi-stycznym arystotelizmie — ma potencjał, aby zgromadzić w sobie znaczną część prawdy pozostałych systemów filozoficznych, nie wchłaniając jedno-cześnie ich słabości, lecz ustalając znakomity punkt wyjścia oceny błędów średniowiecznej i nowożytnej filozofii¹⁸. Taki będzie ogólny kon-tekst, w którym dojrzeje Maréchalowska próba rozwiązania problemu krytycznego, zmierzająca do ugruntowania afirmacji realistycznego punk-tu wyjścia klasycznej metafizyki. Zeszyt 6. miałby natomiast pójść jeszcze krok dalej i wprowadzając krytycznie ugruntowaną arystotelesowsko-to-mistyczną metafizykę w kontakt z najnowszymi kierunkami filozoficzny-mi, nie tylko ukazać jej aktualność, lecz także wzbogacić ją tym, co w owych kierunkach autentycznie wartościowe. Niestety, tego kolejnego kroku Maréchal nigdy nie zrobi. Milet podkreśla, że o ile w 1917 roku, kiedy to zredagowana zostanie pierwsza wersja Punktu wyjścia metafizyki, taki projekt będzie miał jeszcze szanse realizacji, o tyle wraz z upływem czasu szanse te stopniowo zaczną się kurczyć, aż wreszcie Maréchal defi-nitywnie zarzuci swój pomysł; zarzuci go zresztą, jak się wydaje, nie tyl-ko z powodów oficjalnie podanych przez Mileta — znacznej liczby tyl- kon-cepcji epistemologicznych, które pojawiły się na współczesnej arenie filozoficznej, utrudniając ich całościową i systematyczną analizę¹⁹. Trzeba bowiem pamiętać, że już sam tylko stan zdrowia Maréchala zmusi go wraz z biegiem lat do stopniowego ograniczania swej naukowej aktywno-ści. Co więcej, jak się wkrótce okaże, liczne polemiki, zarzuty o nieorto-doksyjny sposób rozumienia tomizmu, a nawet ataki personalne, które nastąpią po publikacji Zeszytu 5., sprawią, że Maréchal z wielką ostroż-nością przygotowywał będzie wydanie Zeszytu 4. — problemowo poprze-dzającego Zeszyt 5., jednak opóźnionego między innymi ze względu na przewidywane kontrowersje²⁰; praktycznie do końca życia będzie więc

17 J. M a r é c h a l: Lettre aux philosophes de 3^eannée. KADOC, VII-80, boîte 16.

18 Por. A. M i l e t: L’oeuvre philosophique du R.P. Joseph Maréchal S.J. ..., s. 111.

19 Por. ibidem, s. 112.

20 W prywatnej korespondencji pozostałej po Maréchalu znajdują się również dwa listy wysłane do niego z Rzymu przez Arthura Vermeerscha (1858—1936), który mając dostęp do

pracował nad przygotowaniem swego dzieła do publikacji, zrealizowanej ostatecznie dopiero po jego śmierci²¹. W 1944 roku Albert Milet stwier-dza, że jeśli kiedykolwiek Zeszyt 6. ujrzy światło dzienne, nie będzie on porównawczym studium wielu współczesnych epistemologii, lecz jedynie wykładem kilku osobistych przemyśleń Maréchala na temat głównych prądów myślowych najnowszej filozofii²². Ostatecznie Zeszyt 6. nie zosta-nie opublikowany, jednak zosta-niektóre przyczynki do jego powstania — owe osobiste przemyślenia Maréchala — przetrwają ukryte w całokształcie jego filozoficznego dorobku.