Idea dynamicznej celowości intelektu

Charakterystyczny, bądź też — jak pisze André Hayen — „osobisty”, rys tomizmu Maréchala, ujawniając się coraz silniej od 1908 roku, odbiega jednak od wcześniejszego rozumienia filozofii scholastycznej przez belgij-skiego jezuitę nie tylko ze względu na samą kwestię wyraźnie postulowa-nego powrotu do myśli Tomasza, czy też jasno wyrażony, ogólny stosunek do filozofii i autorytetu Akwinaty. O ile bowiem jeszcze pod koniec stu-diów przyrodniczych Maréchala jego analizy filozoficzne nie wykraczają poza podstawowe nauczanie scholastyczne⁸⁰, o tyle teraz, u kresu studiów teologicznych, po trzech latach indywidualnych poszukiwań, pojawiają się w Maréchalowskich analizach wątki nowe, do tej pory nieakcentowa-ne, choć kluczowe dla zrozumienia istoty jego tomistycznej interpretacji arystotelizmu. Rok 1908 jest w tym względzie przełomowy przede wszyst-kim dlatego, że Maréchal, który przyjmuje wówczas również święcenia kapłańskie⁸¹, oprócz wygłoszenia wykładu Scolastique et Néo-scolastique publikuje także fundamentalny i uważany przez większość komentatorów za przełomowy w jego naukowej karierze artykuł À propos du sentiment de présence chez les profanes et chez les mystiques (W związku z poczuciem obec-ności u osób niereligijnych i u mistyków)⁸². Można w nim znaleźć najistotniej-sze, charakterystyczne dla jego późniejszego, dojrzałego ujęcia tomizmu idee, w tym zwłaszcza ideę dynamicznej celowości intelektu. „Umysł — pi-sze bowiem Maréchal — nie jest wyłącznie kolekcją połączonych obrazów, nie jest również tylko bezwładnym i receptywnym substratem metafizycz-nym tych obrazów; jest »władzą aktywną« [puissance active], siłą spolary-zowaną w kierunku czegoś, ku czemu aspiruje [...]. Aby dosięgnąć korzeni afirmacji, badanie [...] musi podążać za celowością intelektu, aż do jej ostatecznych granic, od jej pierwszego źródła, aż po ostateczny kres”⁸³.

pierwszy, adresowany do Éphrema Longprégo, w którym Maréchal podkreśla, że preferuje fi-lozofię Tomasza, bo jej fundamentalne założenia wydają mu się najwłaściwsze; drugi, skiero-wany do Blaise’a Romeyera, w którym pisze, że jest integralnie tomistą ze względu na osobi-ste przekonania. Por. ibidem.

80 Por. É. D i r v e n: De la formeà l’acte..., s. 31.

81 Milet podaje datę 16 sierpnia 1908 roku. Por.: A. M i l e t: L’oeuvre philosophique du R.P. Joseph Maréchal S.J. ..., s. 11; A. H a y e n: Le père Joseph Maréchal (1878—1944)..., s. 6.

82 Albert Milet przekonuje, że główny zarys rozwiązania, do którego Maréchal odwołuje się w tym artykule, stanowi podstawę jego całego myślenia filozoficznego (por. A. M i l e t:

L’oeuvre philosophique du R.P. Joseph Maréchal S.J. ..., s. 18), natomiast André Hayen i Édouard Dirven, przywołując inną wypowiedź Mileta, mówią o kamieniu węgielnym całego dzieła Maréchala. Por.: A. H a y e n: Le père Joseph Maréchal (1878—1944)..., s. 6; É. D i r v e n: De la forme à l’acte..., s. 15; A. M i l e t: Les premiers écrits philosophiques du P. Maréchal (1901—1913)..., s. 25.

83 J. M a r é c h a l: Le sentiment de présence chez les profanes et chez les mystiques.

In: I d e m: Études sur la psychologie des mystiques. T. 1. Paris 1938, s. 102. Artykuł Maré-chalaÀ propos du sentiment de présence chez les profanes et chez les mystiques ukazał się pier-wotnie w dwóch częściach, w ramach dwóch kolejnych tomów „Revue des Questions

Scienti-„Odnajdziemy tutaj — dopowie nieco dalej Maréchal — [...] bardzo wyraźny, lecz niedostatecznie zanalizowany punkt widzenia dawnej tomistycznej psychologii”⁸⁴. Ów celowościowy dynamizm, w którym Maréchal odkryje samo serce tomizmu, zawładnie jego myśleniem na tyle, że jako fundamen-talna idea filozoficzna znajdzie swój wyraz w kolejnych publikowanych przez belgijskiego jezuitę w 1912 roku, niezwykle istotnych artykułach:

we wspominanym już Science empirique et psychologie religieuse oraz w Sur quelques traits distinctifs de la mystique chrétienne (O kilku cechach charakte-rystycznych mistyki chrześcijańskiej)⁸⁵. Maréchal będzie w nich pisał o afir-macji jako o zwieńczeniu ruchu umysłu dynamicznie zorientowanego na stanowiącą jego cel jedność bytu⁸⁶oraz wskaże wewnętrzną celowość jako zasadę poznawczej i dążeniowej aktywności człowieka⁸⁷. Co więcej, funda-mentalna idea dynamizmu staje się dla Maréchala także punktem wyjścia krytyki przyjętego w szkole lowańskiej stosunku do filozofii Tomasza — podobnie, jak w wypadku sposobu realizacji przez lowańczyków ich pro-gramowo założonego kontaktu z naukami szczegółowymi. Podkreśla to Albert Milet, przekonując, że Maréchal, choć przywiązany do neoschola-styki lowańskiej, zarzuca jej przedstawicielom brak pogłębionego ujęcia tradycyjnej myśli scholastycznej właśnie w kwestii dynamicznych zasad fundujących średniowieczną syntezę tomistyczną⁸⁸. „Nie wydaje się aż do dziś — pisze natomiast sam Maréchal — aby [w Louvain — A.R.B.] zajmowa-no się intensywnie wewnętrznym i głębokim rozwojem dziedzictwa schola-stycznego”⁸⁹, po czym stawia pytanie: „Dlaczego nie rozwijać studium re-lacji intelektu i celowości bytu oraz innych kwestii, z których wynika, że aktywność, dynamizm są samą podstawą prawdziwego tomizmu?”⁹⁰.

fiques” (1908, t. 64, s. 527—563; 1909, t. 65, s. 219—249, 376—426), a następnie przedrukowany został w pierwszym wydaniu książki Maréchala Études sur la psychologie des mystiques (por. J. M a r é c h a l: Études sur la psychologie des mystiques. T. 1. Paris—Bruges 1924, s. 66—179). W drugim wydaniu Études sur la psychologie des mystiques również został zamieszczony, ale pod nieco zmienionym tytułem: Le sentiment de présence chez les profanes et chez les mystiques. Z tego wydania pochodzi również przywołany cytat.

84 J. M a r é c h a l: Le sentiment de présence..., s. 110.

85 Podobnie jak w wypadku artykułuÀ propos du sentiment de présence..., zarówno tekst Science empirique et psychologie religieuse, opublikowany źródłowo w 1912 roku w „Recher-ches de Science religieuse” (t. 3, s. 1—61), jak i tekst Sur quelques traits distinctifs de la my-stique chrétienne, wydany w tym samym roku w „Revue de Philosophie” (t. 12, s. 416—488), ukazały się i w pierwszym, i w drugim wydaniu pierwszego tomu Études sur la psychologie des mystiques; drugi z owych artykułów — w wydaniu późniejszym, pod nieco zmienionym tytułem: Quelques traits distinctifs de la mystique chrétienne (Kilka cech charakterystycznych mi-styki chrześcijańskiej).

86 Por. J. M a r é c h a l: Science empirique et psychologie religieuse. In: I d e m: Études sur la psychologie des mystiques. T. 1..., 1938, s. 6.

87 Por. J. M a r é c h a l: Quelques traits distinctifs de la mystique chrétienne. In: I d e m:

Études sur la psychologie des mystiques. T. 1..., 1938, s. 174—175.

88 Por. A. M i l e t: L’oeuvre philosophique du R.P. Joseph Maréchal S.J. ..., s. 209.

89 J. M a r é c h a l: Scolastique et Néo-scolastique..., s. 16, boîte 18.

90 Ibidem, s. 21.

W konsekwencji, gdy to właśnie przekonanie o fundamentalnej roli dyna-mizmu krystalizuje się Maréchalowi w postaci koncepcji intelektualnej ce-lowości, pozwala mu pozostać w ogólnych ramach lowańskiej tradycji, a jednocześnie — podobnie jak w wypadku relacji filozofii i nauk szcze-gółowych — poszukiwać w niej własnej ścieżki odpowiedzi na fundamen-talne pytania, z którymi zmagania rozpoczął Mercier i jego uczniowie.

Ścieżka ta prezentuje się wyraźnie w 1913 roku, kiedy to Maréchal publi-kuje niezwykle ważną recenzję książki Domenica Lanny, zatytułowanej La teoria della conoscenza in S. Tomaso d’Aquino, w której to recenzji można już znaleźć, jak podkreśla Armando Savignano, ogólny zarys całego filozo-ficznego programu Maréchala, u którego podstaw znajduje się dynamicz-no-finalistyczna (celowościowa) interpretacja myśli Tomasza z Akwinu⁹¹. Maréchal chwali bowiem autora właśnie za wskazanie celowości jako bazy fundującej relację prawdziwości, ale jednocześnie gani go za zbytnią nieśmiałość w rozwinięciu tej kwestii, podkreślając, że w słowach Lanny nie można jeszcze wyczuć „zuchwale idealistycznego” powiewu prawdzi-wego tomizmu⁹². Co więcej, zwracając uwagę na konieczność wydobycia i poprawnego zinterpretowania poglądów Akwinaty w kwestii celowości, wymienia konkretne problemy, które powinny być z tej perspektywy prze-myślane: między innymi problem zdefiniowania i usprawiedliwienia pozy-tywnej wartości poznania analogicznego, problem prawomocności afirma-cji odnoszących się do świata ultrafenomenalnego, a także kwestię zasady potencjalności władzy poznawczej, aprioryczności czasu i przestrzeni, war-tości przedstawienia, relacji celowości intelektu do celowości woli, podsta-wowej natury sądu i funkcji syntetycznej intelektu⁹³; innymi słowy, wska-zuje wszystkie te kwestie, które podejmie później w ramach swojego fundamentalnego dzieła Punkt wyjścia metafizyki⁹⁴. W tym kontekście Mi-let podkreśla, że w 1913 roku podstawowe zręby tomizmu Maréchala są już w pełni ukształtowane i gotowe do systematycznego rozwinięcia⁹⁵, a proces ten, jak wspomina sam Maréchal, rozpocznie się od wykładów

91 Por. A. S a v i g n a n o: Joseph Maréchal filosofo della religione..., s. 99.

92 Por. J. M a r é c h a l: La teoria della conoscenza in S. Tomaso d’Aquino, par M. Domeni-co Lanna. „Revue des Questions Scientifiques” 1913, t. 24, s. 632.

93 Por. ibidem, s. 632—633.

94 Zwraca na to uwagę sam Maréchal, dopisując później na rękopisie swej recenzji następującą notkę: „Zachować jako wskazówkę ogólnych nastawień, z których wyjdzie (w 1917 roku) Punkt wyjścia metafizyki [chodzi o jego pierwszą, nieopublikowaną redakcję, która później uległa modyfikacjom — A.R.B.]” (por. J. M a r é c h a l: La teoria della conoscen-za in S. Tomaso d’Aquino, par M. Domenico Lanna. KADOC, VII-80, boîte 17). W tej samej notce Maréchal odsyła również do swego tekstu À propos du sentiment de présence chez les profanes et chez les mystiques (por. ibidem), z czego można wnioskować, że on sam łączy oba teksty jako źródłowo fundujące jego koncepcję dynamicznego rozumienia tomizmu.

95 Por.: A. M i l e t: L’oeuvre philosophique du R.P. Joseph Maréchal S.J. ..., s. 39; I d e m:

Les premiers écrits philosophiques du P. Maréchal (1901—1913)..., s. 47.

z epistemologii wygłoszonych w latach 1914—1915⁹⁶. Nie sposób jednak nie postawić pytania o to, jakie dokładnie czynniki wpłynęły na takie właśnie ukształtowanie owych zrębów, sprawiając, że młody doktorant, który u początków swych przyrodniczych studiów ma wyłącznie elemen-tarną wiedzę z zakresu scholastycznej filozofii i koncentruje się w swych badaniach na problematyce biologicznej, obserwując dynamiczne zasady rządzące światem organicznym, sformułuje po kilku latach kompletny pro-gram odnowy tomizmu, oparty na koncepcji dynamicznej celowości inte-lektu i gotowy do systematycznej eksploracji prowadzącej do krytycznego ugruntowania realistycznej metafizyki. Niewątpliwie, głównym czynnikiem wpływu, jak przekonuje sam Maréchal, będzie „pewien stopień pogłębienia tomistycznej metafizyki poznania”⁹⁷, a Marie de la Croix podkreśla, że zde-cydował się on „podjąć z pierwszej ręki studium św. Tomasza. Potoczne — dodaje — czy też »klasyczne« interpretacje wydawały mu się niesatysfak-cjonujące i nie mogły należycie podołać uprawnionym wymogom kry-tycznej refleksji”⁹⁸. Czy jednak lektura Summa contra gentiles⁹⁹ i innych tekstów Tomasza, w czasie studiów teologicznych po doktoracie, jest czyn-nikiem wystarczającym? Bez wątpienia — nie. Świadczy o tym choćby spo-ra lista wypisanych przez Maréchala osób i dzieł, ukazująca źródła wpływów, którym podlegał¹⁰⁰. Trzeba bowiem w tym miejscu dodać, że już od początku studiów przyrodniczych, a nawet i wcześniej, w okresie stu-dium scholastyki, równolegle do swych podstawowych badań belgijski je-zuita wszedł także w intensywny kontakt z dziełami z zakresu psychologii i psychologii empirycznej, a w ramach studiów biologicznych uważnie ana-lizował również problemy z zakresu witalizmu i ewolucjonizmu; nie należy także pomijać jego późniejszego studium metodologii nauk i psychoanali-zy. Miało to oczywiście wpływ nie tylko na sam fakt, że empirycznie za-obserwowany dynamizm świata biologicznego znalazł swe teoretyczne ugruntowanie w tomistycznej zasadzie celowości, lecz przede wszystkim na sposób, w jaki ową zasadę wdrożył później Maréchal do odnowy tomi-stycznego myślenia i ufundowania podstaw realistycznej metafizyki pod-miotu poznającego. Aby więc dokładnie zrozumieć, jak, przyjąwszy za punkt oparcia koncepcję dynamicznej celowości intelektu, będzie chciał Maréchal rozwiązać problem krytyczny, dążąc do restauracji tomizmu, trzeba przyjrzeć się najpierw, jak koncepcja ta kształtowała się w jego filo-zoficznych poglądach, pod wpływem owych pozostałych oddziałujących nań czynników.

96 Por. J. M a r é c h a l: Sources doctrinales, influences subies..., boîte 17.

97 List Josepha Maréchala do Alberta Mileta, 4 listopada 1943 roku..., boîte 19.

98 M. de la C r o i x: La pensée du P. Joseph Maréchal. „Nouvelle Revue Théologique”

1971, t. 93, année 103, s. 983.

99 Por. A. M i l e t: L’oeuvre philosophique du R.P. Joseph Maréchal S.J. ..., s. 210, przypis 3.

100 Por. J. M a r é c h a l: Addenda: sources doctrinales..., boîte 17.