Krytyczne reakcje zwolenników tomizmu

Maréchala koncepcja rozwiązania problemu krytycznego wywołała burzliwą dyskusję. Krytyczne reakcje ujawniły się przy tym nie tylko ze strony Étienne’a Gilsona, który w swym Realizmie metodycznym pisał:

„Ambicja dotarcia poprzez krytycyzm kantowski do realizmu tomistycz-nego, a więc metoda zalecana przez Maréchala, wywołałaby ze strony to-mistycznej poważne trudności; wywołałaby nawet trudności nie do roz-wiązania, gdyby chciało się dokonać połączenia we właściwym tego słowa znaczeniu obu krytyk. Nie tylko złączenie, ale nawet zwyczajne ich uzgodnienie wydaje się niemożliwe, chyba że pozbawi się jedną i drugą właściwych im cech [...]. Każdemu wolno — dodaje Gilson — na własny rachunek podejmować od nowa próby tego rodzaju; lecz jest mało praw-dopodobne, by wielu zrobiło to równie dobrze jak Maréchal. Jednak wszystkie te próby, bez względu na sposób ich realizacji, doprowadzą do tego samego negatywnego rezultatu. Sama myśl wysnucia metafizyki z krytyki jest w sobie sprzeczna i, mówiąc krytycznie, niemożliwa. Ten, kto wdaje się w to przedsięwzięcie [...], angażując się w krytycyzm — zdradza go”²¹⁷. Swą negatywną ocenę projektu Maréchala Gilson

for-216 Ibidem.

217 É. G i l s o n: Realizm tomistyczny. Oprac. zbiorowe. Warszawa 1968, s. 125, 129.

mułuje już po wydaniu Zeszytu 5. Ale jeszcze zanim ów zeszyt ujrzał światło dzienne, pojawiły się sygnały zwiastujące poważną opozycję w gronie ważnych przedstawicieli szeroko rozumianego ruchu tomistycz-nego. Widać to choćby w korespondencji Maréchala z Pedrem Descoqs i Paulem Génym. W 1923 roku, po publikacji pierwszych trzech zeszy-tów, Maréchal wysyła do Descoqs dwa listy: pierwszy, w którym pyta o przyczyny krążących w środowisku jezuitów pogłosek na temat rzeko-mego powątpiewania Descoqs w ortodoksyjność tez Punktu wyjścia metafi-zyki²¹⁸; drugi, w którym — po otrzymaniu odpowiedzi poruszającej między innymi wątek niejasności w kwestii stosunku do Kanta²¹⁹— wyjaśnia De-scoqs, w jakim sensie całe jego dzieło jest skierowane przeciw Kantowi, zachęcając, aby poczekał na Zeszyt 5., gdzie dużo wyraźniej ukaże się ów

„antykantyzm”²²⁰. Ostatecznie, chociaż Descoqs deklaruje powstrzymanie się od ocen przed publikacją owego zeszytu²²¹, a nawet wyraża przeko-nanie o antykantyzmie Maréchala²²², to jednak w 1932 roku w swych Praelectiones theologiae naturalis formułuje krytyczną ocenę całości Ma-réchalowskiej koncepcji, podpisując się również pod sformułowaną przez Gilsona tezą o niemożności rozwiązania problemu krytycznego na drodze transpozycji krytyki tomistycznej na sposób transcendentalny²²³. Swej oceny Zeszytu 5. nie formułuje natomiast Paul Gény, który umiera w Rzy-mie w październiku 1925 roku, przed jego wydaniem. Wcześniej jednak recenzuje pierwsze trzy zeszyty Punktu wyjścia metafizyki i następująco pisze o ich autorze: „Zarzuca on dużej liczbie filozofów scholastycznych, że nie poznali prawdziwego sensu Krytyki [Kanta — A.R.B.], a zwłaszcza częstego paralelizmu jego rozwiązań z rozwiązaniami tomistycznymi. Po-wiedzieliśmy już — dodaje Gény — [...] że ta teza [...] nieco nas zasko-czyła, jednak chętnie damy kredyt zaufania autorowi, który z pewnością będzie miał do przedstawienia poważne argumenty”²²⁴. W pewnym sensie o taki kredyt zaufania prosi Gény’ego sam Maréchal, wysyłając do niego nieco później, bo w liście z lipca 1924 roku, tę samą prośbę co do Descoqs, aby poczekał z faktyczną oceną jego stosunku do Kanta i — tym

218 Por. List Josepha Maréchala do Pedra Descoqs, 6 czerwca 1923 roku. In: Descoqs 1923.

KADOC, VII-80, boîte 15.

219 Por. List Pedra Descoqs do Josepha Maréchala, 16 czerwca 1923 roku. In: Descoqs 1923..., boîte 15.

220 Por. List Josepha Maréchala do Pedra Descoqs, 2 lipca 1923 roku. In: Descoqs 1923..., boîte 15.

221 Por.: List Pedra Descoqs do Josepha Maréchala, 16 czerwca 1923 roku..., boîte 15; List Pedra Descoqs do Josepha Maréchala, 26 lipca 1923 roku. In: Descoqs 1923..., boîte 15.

222 List Pedra Descoqs do Josepha Maréchala, 26 lipca 1923 roku..., boîte 15.

223 Por. P. D e s c o q s: Praelectiones theologiae naturalis. Cours de théodicée. T. 1: De Dei cognoscibilitate, I. Paris 1932, s. 108.

224 P. G é n y: J. Maréchal S.J., „Le point de départ de la métaphysique”. Cahier III: „La Cri-tique de Kant”. „Gregorianum” 1923, nr 4, s. 631.

Fot. 4. Fragment listu Pedra Descoqs do Josepha Maréchala z 26 lipca 1923 roku, za-mieszczonego w Descoqs 1923. KADOC, VII-80, boîte 15.

samym — jego koncepcji rozwiązania problemu krytycznego do czasu pu-blikacji Zeszytu 5.²²⁵. Niestety, podobnego kredytu nie chce udzielić Maréchalowi inna wielka postać ruchu tomistycznego tego okresu, której głos będzie także słyszalny w tle późniejszej, relacjonowanej już dyskusji nad kształtem problemu krytycznego, toczonej głównie między Gilsonem, Noëlem, Maritainem i Rolandem-Gosselin. Chodzi mianowicie o Réginalda Garrigou-Lagrange’a²²⁶.

Chociaż Maréchalowski Punkt wyjścia metafizyki kształtuje się jeszcze w okresie poprzedzającym główny etap omówionego w rozdziale pierw-szym sporu o kształt realizmu, to jednak właśnie jego najważniejsi uczestnicy i powiązane z nimi środowiska przypuszczają na Maréchala najostrzejszy atak. Wyjątkiem jest tu jedynie Léon Noël, który z dużą dozą sympatii wypowiada się o przedsięwzięciu Maréchala, postrzegając je jako wyraźnie powiązane z nauczaniem Désiré Merciera²²⁷, a także, w pewnym zakresie, Roland-Gosselin, formułujący co prawda pod adre-sem filozofii Maréchala krytyczne uwagi, ale ukierunkowujący swe za-strzeżenia głównie na problematykę dynamicznej celowości intelektu²²⁸. Najsilniejsza kontestacja projektu Maréchala przychodzi natomiast ze strony Garrigou-Lagrange’a, a mówiąc precyzyjniej, powiązanego z nim środowiska osób skupionych wokół dominikańskiego pisma „Revue thomiste” — sam bowiem profesor rzymskiego Angelicum, jeśli chodzi o kwestię problemu krytycznego, nie angażuje się bezpośrednio w spór z Maréchalem. Inspiruje natomiast do tej dyskusji inne osoby — taki

225 Por. List Josepha Maréchala do Paula Gény’ego, 6 lipca 1923 roku..., boîte 15.

226 Garrigou-Lagrange będzie analizował na łamach „Revue de Philosophie” wybrane wątki Gilsonowskiego stanowiska w sprawie problemu krytycznego. Por. L. N o ë l: La mé-thode du réalisme. „Revue Néo-Scolastique de philosophie” 1931, nr 33, s. 433.

227 „Refleksja krytyczna — pisze Noël — wydawała się dla nich [to znaczy dla przedsta-wicieli tradycji arystotelesowskiej — A.R.B.] warunkiem istotnym i konieczną podstawą ich doktryny. Taka była lekcja, jakiej mój znakomity mistrz kardynał Mercier udzielił współczesnemu tomizmowi; nie przestaliśmy w to wierzyć, a czyż nie widzieliśmy bardziej współcześnie ojca Maréchala, współobywatela naszego miasta, który próbował w wysiłku równie oryginalnym co potężnym zrekonstruować od wewnątrz tomizm, nadając mu struktu-rę analogiczną do struktury systemu Kanta, opartą na dedukcji transcendentalnej, w której istotne fragmenty krytyki czystego rozumu są podjęte i przekształcone w taki sposób, aby osiągnąć fundamentalne tezy metafizyki tradycyjnej? Dla tych — dodaje Noël — którzy myślą tak, jak ojciec Maréchal lub jak kardynał Mercier, pozostaje prawdą, że nie ma dobrej meta-fizyki bez krytycznych prolegomenów”. L. N o ë l: Le réalisme immédiat. Louvain 1938, s. 23;

por. także I d e m: Notes d’épistémologie thomiste. Louvain—Paris 1925, s. 149—155.

228 Pokazują to nie tylko recenzje poszczególnych zeszytów Punktu wyjścia metafizyki pu-blikowane przez Rolanda-Gosselin w „Revue des sciences philosophiques et théologiques”

oraz w „Bulletin thomiste” (por. M.-D. R o l a n d - G o s s e l i n: Bulletin de philosophie. Méta-physique..., s. 184—186, 568—572; I d e m: J. Maréchal S.J., „Le point de départ de la méta-physique. Leçons sur le développement historique et théorique du problème de la connaissance”..., s. 2—14), lecz także bogata korespondencja między nim i Maréchalem. Por. Correspondance avec le P. Roland-Gosselin O.P. au sujet du Cahier 5. KADOC, VII-80, boîte 15.

przynajmniej obraz jego roli wyłania się z korespondencji, jaką prowadzi Maréchal w tym okresie. I tak, w liście z maja 1923 roku, adresowanym do Arthura Vermeerscha, Maréchal pisze o tym, w jaki sposób z kuluaro-wych rozmów dowiedział się o negatywnym nastawieniu Garrigou-Lagran-ge’a — „strasznego profesora z Angelicum” — do jego Punktu wyjścia metafizyki (chodzi o trzy pierwsze Zeszyty), i jednocześnie prosi Vermeerscha, aby poufnie poinformował o sprawie Paula Gény’ego, na którego wsparcie bardzo liczy²²⁹. Maréchal ewidentnie szuka w zaist-niałej sytuacji sojuszników, co widać również w jego liście adresowanym do Rolanda-Gosselin, w którym, dziękując za życzliwą krytykę pierw-szych Zeszytów, wyraża swą radość z faktu, że mimo zaniepokojenia sy-gnalizowanego przez środowisko Garrigou-Lagrange’a, nie ocenia on ich zawartości jako nieortodoksyjnej w stosunku do klasycznego tomizmu²³⁰. Tego rodzaju zabiegi belgijskiego jezuity zdają się świadczyć o tym, że wyczuwa on jakieś poważniejsze zagrożenie swej koncepcji ze strony pro-fesora Angelicum. Jeżeli tak jest rzeczywiście, to owa intuicja Maréchala nie myli. Już bowiem w 1924 roku na łamach „Revue thomiste” i „Revue de Philosophie” zostaną opublikowane dwa nieprzychylne mu arty-kuły, autorstwa, odpowiednio: Jacques’a Maritaina i François-Xaviera Maquarta — artykuły, które (jak w wypadku tego ostatniego) zapo-czątkują całą serię krytycznych i w dużej mierze niesprawiedliwych ocen Maréchala koncepcji rozwiązania problemu krytycznego. Gdy w 1925 roku dowiaduje się, że jego Zeszytu 5. cenzura nie dopuszcza do publika-cji, Maréchal, pisząc do biskupa diecezji Bruges, z którego ramienia wy-stępują cenzorzy, broni się w nawy-stępujący, znamienny sposób: „Poglądy, które wykładam w Zeszycie 5. [...], odpowiadają zasadniczo wymogom najbardziej podejrzliwych tomistów — nie muszę z tej zasadniczej in ne-cessariis zgody wyłączać również wielebnego ojca Garrigou-Lagrange’a, który był przecież — sam mi to powiedział — podżegaczem kampanii pro-wadzonej z większą szczerością niż dyskrecją przeciw moim wcześniej-szym pismom przez Maritaina i Maquarta”²³¹. Właśnie ten ostatni, powo-dowany między innymi ową cichą inspiracją Garrigou-Lagrange’a, stanie się ostatecznie najbardziej zaciekłym krytykiem Maréchala.

229 Por. List Josepha Maréchala do Arthura Vermeerscha, 28 maja 1923 roku. KADOC, VII-80, boîte 15.

230 Por. List Josepha Maréchala do Marie-Dominique’a Rolanda-Gosselin, 27 maja 1923 roku. In: Correspondance avec le P. Roland-Gosselin O.P. ..., boîte 15.

231 J. M a r é c h a l: Minute d’une lettre adresséeà Mgr Waffelaert, évêque de Bruges, vers la fin de mai, 1925. In: Censures diocésiennes du Cahier 5. KADOC, VII-80, boîte 15.