Pierwsze lata w zakonie

2.1.1.1. Początek nauki i problemy zdrowotne

Joseph-Marie-François Maréchal, syn Élie Maréchala i Caroline Due-rinckx, urodził się 1 lipca 1878 roku w Charleroi w Belgii i, jak pod-kreślają najistotniejsze poświęcone mu opracowania, żył „życiem bez historii” aż do końca swojej nauki w prowadzonym przez jezuitów kole-gium Sacré-Coeur¹. Informacje biograficzne dotyczące lat dzieciństwa i młodości przyszłego filozofa są bardzo skąpe i właściwie tylko Albert Milet w swej rozprawie doktorskiej L’oeuvre philosophique du R.P. Joseph Maréchal S.J. (Dzieło filozoficzne czcigodnego Josepha Maréchala SJ) — roz-prawie tym istotniejszej, że konsultowanej i niejako zaaprobowanej przez samego Maréchala²— podaje kilka bardziej szczegółowych informacji na

1 Por.: A. H a y e n: Le père Joseph Maréchal (1878—1944). In: Mélanges Joseph Maréchal.

T. 1: Oeuvres. [B.red.]. Paris 1950, s. 3; É. D i r v e n: De la formeà l’acte. Essai sur le thomisme de Joseph Maréchal S.J. Paris—Bruges 1965, s. 13; A. G r é g o i r e: In memoriam. Le père Joseph Maréchal (1878—1944). „Nouvelle Revue Théologique” 1945, t. 67, s. 87 (695); B.P. J a v i e r:

Joseph Maréchal’s metaphysics of intellectual dynamism. „The Modern Schoolman” 1964, vol. 62, s. 376; P. D a l l e u r: Maréchal: Interprète de Saint Thomas. Roma 1997, s. 15; L. C a v a -l i e r e: Introduzione a-l pensiero di Giuseppe Marécha-l. Trieste 1979, s. 3; D. M o r e t t o: I-l di-namismo intellettuale davanti al mistero. La questione del soprannaturale nel percorso speculativo di J. Maréchal. Roma 2001, s. 5; G.H. B a u d r y: Maréchal (Joseph). In: Catholicisme hier, aujurd’hui, demain. [B.red.]. T. 8. Paris 1977, s. 429; A. G e m e l l i: Necrologio. Il P. Giuseppe Maréchal S.J. „Rivista di Filosofia Neo-Scolastica” 1946, vol. 38, s. 224; J.I. C o n w a y:

Maréchal Joseph. In: The encyclopedia of philosophy. Ed. P. E d w a r d s. Vol. 5. New York—Lon-don 1967, s. 157; D. O k o: Maréchal Joseph. W: Powszechna encyklopedia filozofii. [Zesp. Red.].

T. 6. Lublin 2005, s. 830.

2 Milet broni swój doktorat 20 marca 1944 roku w Wyższym Instytucie Filozofii Uniwer-sytetu Lowańskiego, a cały proces konsultacji i redagowania tekstu oraz uwagi Maréchala przedstawia szczegółowa korespondencja, obejmująca około dwudziestu pięciu listów wymie-nionych między Miletem a Maréchalem od 21 stycznia 1943 roku do listopada 1944 roku. Ze względu na fakt, że doktorat Mileta nie został ostatecznie opublikowany i funkcjonuje tylko jako maszynopis, a autor zastrzegł możliwość jego dosłownego cytowania, w niniejszej książce fragmenty pracy Mileta przywoływane będą wyłącznie w postaci parafraz. Jeżeli cho-dzi natomiast o wspomnianą korespondencję oraz inne materiały archiwalne: listy, osobiste zapiski, notatki z wykładów, niewydane teksty oraz inne dokumenty — bądź autorstwa same-go Maréchala, bądź też sporządzone przez jesame-go uczniów i dotyczące jesame-go osoby lub dzieła — znajdują się one obecnie w Archiwach Jezuitów Belgijskiej Prowincji Południowej i

Luksem-ten temat, przypominając najpierw, że Maréchal, czytając manuskrypt, zweryfikował prawdziwość zawartych w nim danych historycznych³. Wspomina więc Milet o trójce młodszego rodzeństwa Maréchala i o jego ojcu, który niegdyś nauczał matematyki w jezuickim kolegium, wybranym później na miejsce nauki dla młodego Josepha⁴. Przede wszystkim jednak koncentruje się Milet na ukazaniu psychologicznego portretu przyszłego filozofa, akcentując ujawniającą się jego skłonność do samotności i medy-tacji, zamiłowanie do książek i nauki, ale także nie najlepszy stan zdro-wia⁵. Właśnie problemy zdrowotne dają o sobie znać z całą mocą, gdy młody Maréchal, w wieku siedemnastu lat, wstępuje 24 września 1895 roku do nowicjatu Towarzystwa Jezusowego w Arlon i po dwóch latach rozpoczyna roczny kurs literatury w Tronchiennes. „Miłość nauki — pisze André Hayen — którą wnosił w swe życie religijne, została bardzo szybko zakłócona trudnymi doświadczeniami zdrowotnymi, które poznał już w czasie swej młodości. Obawiano się nawet przez chwilę, że będzie zmu-szony porzucić karierę naukową, do której predestynowały go jego talen-ty i upodobania. Podczas studium literatury w Tronchiennes, od 1897 do 1898 roku, bóle głowy przeszkodziły mu we wszelkiej pracy intelektual-nej i musiał ograniczyć się do prac ogrodniczych”⁶. „Mogło to bez wątpie-nia — dodaje Édouard Dirven — sprzyjać życiu kontemplatywnemu, ale nie studium koniecznemu do jezuickiej formacji”⁷. Długotrwałe, uciążliwe migreny będą odtąd towarzyszyć Maréchalowi całe życie i często, w róż-nych jego okresach, poważnie utrudniać aktywność naukową. Świadczy o tym między innymi jego korespondencja, w której wielokrotnie, przy różnych okazjach wspomina o trapiących go dolegliwościach, choć czyni to zazwyczaj zdawkowo i raczej niechętnie — jak choćby wtedy, gdy odpo-wiadając na złożoną mu w 1935 roku przez Arthura Lieberta propozycję zaangażowania w prace Komitetu Naukowego „Międzynarodowego

Prze-burga, które od sierpnia 2010 roku zostały przeniesione z Brukseli do Leuven i zdeponowane w Centrum Dokumentacji i Badań: Religia — Kultura — Społeczeństwo (Centre de Documenta-tion et de Recherche: Religion — Culture — Société) — KADOC. Z tego też względu wszystkie przywoływane bądź cytowane dokumenty z tych zasobów zostaną opisane z zachowaniem nu-meracji i nomenklatury właściwej sposobowi katalogowania, obowiązującemu w miejscu ich zdeponowania (stan na 2010 rok), według następującego klucza: Autor (jeżeli jest podany):

Tytuł (właściwy lub nadany, jeżeli dokument nie jest opatrzony własnym tytułem), strona (je-śli są podane numery). MIEJSCE, numer katalogowy, numer skrzyni z dokumentacją. I tak, całość przywoływanej korespondencji między Miletem a Maréchalem została skatalogowana pod ogólną nazwą: Abbé Milet (1943—1946). KADOC, VII-80, boîte 19.

3 Por. A. M i l e t: L’oeuvre philosophique du R.P. Joseph Maréchal S.J. Louvain 1944, s. 2. Milet podkreśla również, że w taki sam sposób Maréchal zweryfikował poprawność za-wartego w doktoracie wykładu swej doktryny. Por. ibidem.

4 Por. ibidem, s. 3—4.

5 Por. ibidem, s. 4.

6 A. H a y e n: Le père Joseph Maréchal (1878—1944)..., s. 3.

7 É. D i r v e n: De la formeà l’acte..., s. 13.

glądu Filozoficznego”, wspomina o nieuleczalnej chorobie uniemożliwia-jącej mu podróżowanie, a często nawet jakąkolwiek aktywność⁸. Na szczęście, jak zauważa Hayen, w połowie roku nauki w Tronchiennes

„powołany został nowy dyrektor duchowy — ojciec Joseph Janssens.

Długa praktyka kierownictwa [duchowego — A.R.B.] dała mu wielkie do-świadczenie. Kiedy zdał sobie sprawę z tego, [jaka jest sytuacja młodego jezuity — A.R.B.] stan zdrowia Maréchala specjalnie go nie wzruszył.

Oznajmił mu bez ogródek, że życie, które prowadzi, nie jest życiem ucznia Towarzystwa [Jezusowego — A.R.B.], że może bez obaw oddać się umiarkowanemu, ale poważnemu studiowaniu. Dyrektor — stwierdza Hayen — jak można to było przewidzieć, bez trudu zyskał aprobatę młodego zakonnika”⁹. W efekcie okres studium literatury pod kierun-kiem Jules’a Veresta nie zostaje przez Maréchala zmarnowany, co więcej, jak przekonuje Milet, ujawniają się pewne jego talenty literackie i poetyc-kie, a przede wszystkim zmysł krytyki literackiej, który docenili zwłasz-cza jego współbracia¹⁰. Choć owocem tego czasu nauki jest pierwsza nieopublikowana praca Maréchala z 1899 roku, nosząca tytuł Notes d’esthétique théorique (Szkice z estetyki teoretycznej), to jednak sam młody jezuita nie staje się wiernym uczniem Veresta. Dostrzega jego zbytni dog-matyzm w kwestii poezji¹¹. Ostatecznie, mimo że studium literatury nie pozostawia trwalszych śladów w dorobku naukowym Maréchala, to jed-nak niewątpliwie rację ma Milet, przekonując, że pomaga mu ono wyro-bić sobie wysoką kulturę i ogładę intelektualną, którą wyraźnie dostrze-ga się w jego późniejszych pracach¹².

2.1.1.2. Rozczarowanie statycznym racjonalizmem

Po zakończeniu rocznego studium literatury Maréchal rozpoczyna w 1899 roku trzyletni pobyt w kolegium zakonnym jezuitów w Louvain, poświęcony filozofii scholastycznej¹³. Niestety, jak podkreśla Milet, filo-zofia, której uczono wówczas przy ulicy Récollets, mogła stanowić

wy-8 Por. List Josepha Maréchala do Arthura Lieberta, 12 grudnia 1935 roku. KADOC, VII-80, boîte 19. Podobną wzmiankę znaleźć można w liście z tego samego roku, adresowa-nym przez Maréchala do Maurice’a Blondela, w którym pisze: „Byłem przytrzymany w łóżku przez jedną z tych chorób, które nawiedzają mnie teraz z rosnącą częstotliwością”. List Jose-pha Maréchala do Maurice’a Blondela, 24 stycznia 1935 roku. In: Copies de la correspondance Blondel — Maréchal (Farde B). KADOC, VII-80, boîte 19.

9 A. H a y e n: Le père Joseph Maréchal (1878—1944)..., s. 3.

10 Por. A. M i l e t: L’oeuvre philosophique du R.P. Joseph Maréchal S.J. ..., s. 6.

11 Por. ibidem.

12 Por. ibidem, s. 7.

13 Por.: A. H a y e n: Le père Joseph Maréchal (1878—1944)..., s. 3; É. D i r v e n: De la forme à l’acte..., s. 13—14.

łącznie przykład ostrożnej rutyny, a obowiązujące podręczniki nie były raczej w stanie skłonić do jakichkolwiek poruszeń metafizycznych¹⁴. W efekcie sam Maréchal, pytany o to, czy w owym okresie zostały w nim zaszczepione jakiekolwiek idee mające wpływ na późniejszy kształt jego filozofii, pisze: „Żadna stymulacja w tym kierunku nie mogła przyjść z nauk otrzymanych podczas trzech lat [studiów — A.R.B.] filozofii (od 1898 do 1901 roku). Poza tym — dodaje Maréchal — mam jedynie świado-mość wpływów [...] opartych bardziej na ogólnej orientacji myślenia niż na szczegółowych tezach”¹⁵. Mimo to w zapiskach podsumowujących po-dejmowane w tym czasie osobiste studium scholastyki formułuje on na-stępującą konkluzję: „Konstatacja negatywna, począwszy od [okresu — A.R.B.] sprzed 1901 roku: porażka statycznego racjonalizmu”¹⁶, przy czym dodaje w nawiasie: „[...] zwłaszcza przy okazji pracy nad »Induk-cją« zakończonej w 1900 roku”¹⁷. Tą ostatnią informacją Maréchal odsyła bezpośrednio do swej nieopublikowanej pracy Induction scientifique — obejmującego ponad dwieście dwadzieścia stron manuskryptu, który od-zwierciedla badania, jakie prowadził Maréchal w okresie swego poświę-conego filozofii pobytu w Louvain. Manuskrypt jest opatrzony dopisaną później notką autora: „Szkic ucznia poszukującego jeszcze swej drogi”¹⁸, i odzwierciedla precyzyjnie kierunek ówczesnych naukowych zaintereso-wań młodego jezuity. Znajduje się w nim co prawda rys historyczny, a właściwie historycznofilozoficzny, pokazujący rozwój problematyki in-dukcji od Arystotelesa do pozytywistów, jednak w centrum analiz Maré-chala staje przede wszystkim indukcja jako metoda badań naukowych

14 Por. A. M i l e t: L’oeuvre philosophique du R.P. Joseph Maréchal S.J. ..., s. 7.

15 J. M a r é c h a l: Influences subies dans le sens du finalisme intellectuel?. In: Documents relatifsà la formation intellectuelle du P. Maréchal (influences). KADOC, VII-80, boîte 17. Słowa te są fragmentem notki sporządzonej przez Maréchala w odpowiedzi na pytanie o wpływy, jakim podlegała jego myśl filozoficzna, zarówno na etapie kształtowania się, jak i na dal-szych etapach jej rozwoju. Notka ta została dołączona do maszynopisu zatytułowanego Javaux, influences subies... Réponseà une question, który dotyczy właściwie tego samego pro-blemu, choć w nieco szerszym kontekście (por. I d e m: Sources doctrinales, influences su-bies... Réponseà une question. In: Documents relatifs à la formation intellectuelle du P. Maréchal (influences)..., boîte 17). Oprócz tego wśród dokumentów archiwalnych istnieje jeszcze trze-cie, sporządzone bezpośrednio przez Maréchala i zarazem najobszerniejsze, źródło informa-cji o oddziaływaniach na jego filozofię. To kilkanaście stron ręcznie pisanych fiszek, z wy-szczególnionymi osobami, ich dziełami, a także ze wskazanymi latami, w których dzieła te były studiowane (por. I d e m: Addenda: sources doctrinales. In: Documents relatifsà la forma-tion intellectuelle du P. Maréchal (influences)..., boîte 17). Fiszki opatrzone są wstępną notką Andrégo Hayena, wskazującą, że wysiłek określenia źródeł wpływów podjął Maréchal na prośbę Alberta Mileta i na potrzeby jego pracy doktorskiej (por.: I d e m: Addenda: sources doctrinales..., boîte 17; List Alberta Mileta do Josepha Maréchala, 29 stycznia 1943 roku. In:

Abbé Milet (1943—1946)..., boîte 19), choć należy sądzić, że nie była to jedyna przyczyna.

16 J. M a r é c h a l: Influences subies dans le sens du finalisme intellectuel?..., boîte 17.

17 Ibidem.

18 J. M a r é c h a l: Induction scientifique, s. 1. KADOC, VII-80, boîte 16.

i kwestia możliwości oraz zakresu jej stosowania¹⁹. Ową pracą, jak pod-kreśla Milet, będzie się później posiłkował Maréchal w niezwykle istot-nym, opublikowanym w 1912 roku, artykule Science empirique et psycho-logie religieuse (Nauka empiryczna a psychologia religijna), w którym skorzysta z zawartych w niej konkluzji²⁰. W 1900 roku obrazuje ona jed-nak przede wszystkim badawcze pasje młodego naukowca, który obser-wując jałowość statycznego racjonalizmu, nie zaniedbuje filozofii, lecz zwraca swe zainteresowania przede wszystkim ku naukom przyrodni-czym. Inspirację i pomoc w tej kwestii znajduje u Jules’a Thiriona — pro-fesora fizyki w lowańskim kolegium zakonnym — pod którego kierownic-twem angażuje się w badania z zakresu krytyki nauk oraz filozofii matematyki²¹. W konsekwencji w 1901 roku powstaje kolejna niewydana praca Maréchala — liczący ponad sześćdziesiąt stron manuskrypt, zaty-tułowany Hypothèse physique et hypothèse métaphysique (Hipoteza fizyczna a hipoteza metafizyczna)²². Thirion zwraca na Maréchala uwagę jego przełożonych, którzy zamierzają przeznaczyć go do nauczania psycholo-gii, jednak sam zainteresowany zgłasza chęć przygotowania doktoratu z nauk przyrodniczych, co budzi początkowo pewne zdziwienie, lecz osta-tecznie zyskuje akceptację²³. Na początku października 1901 roku Maré-chal rozpoczyna więc studia na Wydziale Nauk Przyrodniczych Uniwersy-tetu Lowańskiego²⁴.

19 Por. ibidem, s. 1—221.

20 Por. A. M i l e t: L’oeuvre philosophique du R.P. Joseph Maréchal S.J. ..., s. 26—27.

21 Por. ibidem, s. 8. Auguste Grégoire zwraca uwagę na fakt, że w przyszłości Maréchal niejednokrotnie będzie wyrażał żal, że mogąc wybrać kierunek swych przyszłych studiów, nie zdecydował się właśnie na matematykę. Por. A. G r é g o i r e: In memoriam..., s. 87 (695)—88 (696).

22 Por. A. M i l e t: L’oeuvre philosophique du R.P. Joseph Maréchal S.J. ..., s. 8. W swym tekście Maréchal omawia różne rodzaje i rolę hipotezy fizycznej, a także naturę hipotezy metafizycznej oraz jej pochodne. Por. J. M a r é c h a l: L’hypothèse physique et l’hypothèse mé-taphysique, s. 1—65. KADOC, VII-80, boîte 16.

23 Por. A. M i l e t: L’oeuvre philosophique du R.P. Joseph Maréchal S.J. ..., s. 8. Maréchal, jak pisze Édouard Dirven, „dowiedział się, że jest przeznaczony do nauczania wyższego, w szczególności psychologii eksperymentalnej. Ojciec Auguste Petit, prowincjał, zapropono-wał mu w konsekwencji czwarty rok studiów filozoficznych. Była to zachęta do doktoratu.

Maréchal wolał rok nauk przyrodniczych” (É. D i r v e n: De la formeà l’acte..., s. 14). „Ten [roczny — A.R.B.] suplement — dodaje Hayen — przedłużył się w rzeczywistości aż po końco-wy egzamin doktorski”. A. H a y e n: Le père Joseph Maréchal (1878—1944)..., s. 4.

24 Por.: A. M i l e t: L’oeuvre philosophique du R.P. Joseph Maréchal S.J. ..., s. 9; L. C a v a -l i e r e: Introduzione a-l. pensiero di Giuseppe Marécha-l..., s. 3.