Stanowisko Noëla, Rolanda-Gosselin i Maritaina

Na krytykę Gilsona odpowiada Noël w 1931 roku w swoim artykule La méthode du réalisme, zarzucając francuskiemu neotomiście, że konstru-uje epistemologię, która zamiast być warunkiem ontologii, jest jej

funk-88 Ibidem, s. 8—11.

89 Ibidem, s. 12.

cją, i że przyjmuje on za punkt wyjścia afirmację realizmu, której racją jest wyłącznie porażka idealizmu⁹⁰. „Gilson — pisze Noël — utrzymuje, że realizmu nie może utwierdzić refleksja wychodząca od myślenia [...]. Aby to rozumowanie było konkluzywne, trzeba, by z jednej strony przedmiot uchwycony za pomocą myślenia nie był sam niczym innym, jak tylko myś-leniem; z drugiej strony realność afirmowana przez filozofów byłaby całkowicie obca myśleniu”⁹¹. Takie właśnie rozumienie relacji przedmiot — myślenie, które Noël przypisuje Gilsonowi, krytykuje również w wyda-nej w 1938 roku książce Le réalisme immédiat, podsumowującej w pew-nym sensie jego stanowisko w kwestii realizmu. „Przypisywanie Święte-mu Tomaszowi postawy naiwnego realizŚwięte-mu — stwierdza Noël — to, jak sądzę, poważna pomyłka co do jego doktryny [...]. Czy jest prawdą [...] — pyta — że przyjmując myślenie za nasz punkt wyjścia, bylibyśmy skazani na pozostanie w obrębie myślenia? Jest więcej sposobów rozumienia cogi-to. Dla niektórych następców Kartezjusza, jeśli nie dla samego Kartezju-sza, jest to w efekcie zarówno punkt wyjścia, jak i nieprzekraczalna gra-nica; rodzajem pewnego wyroku nakładają oni na wszystkie swe późniejsze poszukiwania ten warunek, że nie odkryją niczego, co nie byłoby wewnętrzną treścią cogito. Jednak dlaczego taki wyrok? [...]. Cogi-to nie jest koniecznie zamknięte, może być otwarte. Jeśli refleksja przyj-muje w nim swój punkt wyjścia, nic nie stoi na przeszkodzie, aby następ-nie wychodziła z następ-niego, dosięgając poza nim zewnętrznych i odrębnych od myślenia realności”⁹². Stanowisko Noëla nie jest w tym względzie odosob-nione — podobne przekonanie żywi choćby Gabriel Picard, który również w cogito widzi punkt wyjścia krytycznej refleksji⁹³ i polemizując z Gilso-nem, zauważa, że realista ma przecież prawo szukać odpowiedzi na pyta-nie, dlaczego i w jaki sposób jego poznanie zależy od realności⁹⁴. Ale okazuje się, że to właśnie argumentacja Gilsona zyskuje przewagę wśród tych odwołujących się do tradycji scholastycznej myślicieli, którzy włączają się do dyskusji nad problemem krytycznym w realizmie. Henri Holstein w swoim artykule Scolastique et problème critique (Scholastyka a problem krytyczny) zwraca w tym kontekście szczególną uwagę na dwa głosy, które, w jego przekonaniu, bardzo trafnie definiują nastawienie krytyczne w scholastyce⁹⁵. Pierwszy z nich to głos Marie-Dominique’a Rolanda-Gosselin, który w książce Essai d’une etude critique de la connais-sance podkreśla, że podejmując studium problemu krytycznego, nie

nale-90 Por. L. N o ë l: La méthode du réalisme..., s. 436.

91 Ibidem, s. 440—441.

92 L. N o ë l: Le réalisme immédiat..., s. 99—104.

93 Por. É. G i l s o n: Realizm tomistyczny..., s. 9.

94 Por. G. P i c a r d: Reflexions sur le problème critique fondamental. „Archives de philo-sophie” 1937, vol. 13, s. 8.

95 Por. H. H o l s t e i n: Scolastique et problème critique..., s. 548.

ży więzi z zewnętrznością poszukiwać w samym myśleniu⁹⁶. Drugi głos to stanowisko Jacques’a Maritaina, który już w 1924 roku, a więc jeszcze przed polemicznym wystąpieniem Gilsona, ale w duchu jego późniejszej argumentacji, podobnie jak Roland-Gosselin twierdzi, że punktem wyjścia rozwiązania problemu krytycznego nie mogą być same treści świadomo-ści⁹⁷. Holstein przywołuje Maritaina przede wszystkim dlatego, że tak, jak w ujęciu Rolanda-Gosselin, również w jego filozofii dostrzega metodę rozwiązania problemu krytycznego. Sam Maritain określa jednak naj-pierw swój stosunek do analiz Gilsona, pisząc: „Ważne jest odtąd, aby drobiazgowo unikać podwójnego niebezpieczeństwa: jednego, które polega-łoby na akceptowaniu [...] idealistycznej pozycji problemu krytycznego — w tym jesteśmy w pełni zgodni z Gilsonem; drugiego, które polegałoby na odrzuceniu jakiejkolwiek możliwości uznania problemu krytycznego za filozoficznie rozwiązywalny. W tym punkcie różnimy się od Gilsona.

Sądzimy, że jest możliwe — a nawet, że to obowiązek mądrości — posta-wić ten problem w inny sposób, niż czyni to idealizm”⁹⁸. W konsekwencji Maritain przekonuje, że nie ma żadnego powodu, aby pozostawiać ideali-zmowi wyłączne prawo do posługiwania się słowem „krytyka”, i powtarza za Réginaldem Garrigou-Lagrangem, że „krytykować” w sensie ścisłym — znaczy sądzić zgodnie z wymogami poddanego badaniu przedmiotu⁹⁹. Jak miałaby wyglądać metoda takiego badania? Nawiązując do Maritaina i Rolanda-Gosselin, Holstein przedstawia ją w następujący sposób: „Dla umysłu uformowanego przez spekulację naukową oznacza on [czyli pro-blem krytyczny — A.R.B.], co następuje: dana jest pewna liczba czynni-ków (porządku realnego lub idealnego); co wyniknie z ich interakcji w określonych warunkach? Dla metafizyka »problem« jawi się w inny sposób: oto realność; jaka jest jej struktura metafizyczna? Jak wyjaśnić jej istnienie, metazmysłowe powiązanie, jej niematerialną realność?

W pierwszym wypadku na drodze analizy obecnych elementów dochodzi się do afirmacji faktu konstytuującego »rozwiązanie«. W drugim — anali-za faktu eksperymentalnego prowadzi tylko do odkrycia praw jego bytu:

nic nowego nie jest odkryte; w pewnym sensie nie dokonał się postęp, przynajmniej w takim znaczeniu, jakie nadaje się temu słowu potocznie;

96 Por.: M.-D. R o l a n d - G o s s e l i n: Essai d’une étude critique de la connaissance. Paris 1932, s. 12; H. H o l s t e i n: Scolastique et problème critique..., s. 549.

97 Por. J. M a r i t a i n: La vie propre de l’intelligence et l’erreur idéaliste..., s. 280.

98 J. M a r i t a i n: Distinguer pour unir ou les degrés du savoir. Paris 1946, s. 140—141.

Henri Holstein w swoim artykule powołuje się na pierwsze wydanie tego dzieła, opublikowa-ne w 1932 roku. Por. H. H o l s t e i n: Scolastique et problème critique..., s. 549.

99 Por. J. M a r i t a i n: Distinguer pour unir..., s. 141. Roland-Gosselin podkreśla w tym kontekście, że w ramach krytycznego badania „bardziej niż podmiot, bardziej niż relacja pod-miot — przedpod-miot, dostępny jest nam przedpod-miot. Analiza bytu — pierwszego przedpod-miotu — i pierwszych sądów, które wyrażają jego naturę, dominują nad wszelkimi uzyskanymi wynika-mi”. M.-D. R o l a n d - G o s s e l i n: Essai d’une étude critique de la connaissance..., s. 149.

jednak po poznaniu empirycznym nastąpiło metafizyczne posiadanie real-ności [...]. Jesteśmy odtąd — stwierdza Holstein — bardziej usatysfak-cjonowani, próbując zdefiniować krytykę poznania rozumianą w sensie scholastycznym: jako refleksywną analizę aktu, w którym podmiot i przedmiot są zjednoczone w witalnej i doświadczalnej immanencji kon-kretnego myślenia”¹⁰⁰. Holstein podkreśla również w tym kontekście, że

„krytyka poznania nie jest dla scholastyka działaniem wstępnym wzglę-dem wszelkiej refleksji, która chce się określić jako realistyczna, lecz re-fleksywnym powrotem myślenia do samego siebie, metafizyczną analizą myślenia w akcie [...]. Jesteśmy — podsumowuje Holstein — daleko od Kartezjusza [...]. Dla autora Rozważań o metodzie refleksja krytyczna była pierwsza i poprzedzała z konieczności wszelkie badanie filozoficzne. Dla nas, jak zaznacza Maritain, to działanie »drugorzędne«, które może na-stąpić tylko po normalnym działaniu naszych władz intelektualnych”¹⁰¹.

O ile przekonanie o drugorzędnym charakterze krytyki poznania i jej przynależności do analizy metafizycznej sytuuje niewątpliwie Maritaina i Rolanda-Gosselin w pobliżu stanowiska Gilsona, o tyle sam projekt rozwiązania problemu krytycznego na gruncie realizmu teoretycznie ich od siebie oddala. Teoretycznie, ponieważ nasuwa się pytanie, czy omawia-ne przez Holsteina ujęcie problemu krytyczomawia-nego w takim kształcie, w ja-kim widzą go Maritain i Roland-Gosselin — z perspektywy refleksywnej analizy aktu myślenia zakładającej immanentną jedność podmiotu i przedmiotu — rzeczywiście można nazwać jego rozwiązaniem. Owszem, refleksyjna analiza aktów myślenia w celu ich osądzenia i weryfikacji podpada pod problem krytyczny w takim zakresie, w jakim, najogólniej rzecz ujmując, stawia on pytanie o to, jaką wartość można przyznać ak-tom poznawczym. Jednak z perspektywy realistycznej owo pytanie wpły-wa problematyzująco na wpły-wartość aktów poznawczych zwłaszcza w takim zakresie, w jakim problematyzuje możliwość dotarcia za pomocą owych aktów do realnie istniejących rzeczy. Jedności podmiotu i przedmiotu w akcie poznania, którą akcentował Holstein i postulował zarówno Mari-tain, jak i Roland-Gosselin¹⁰², nie kontestowaliby więc zwolennicy

idealiz-100 H. H o l s t e i n: Scolastique et problème critique..., s. 550—551. Holstein odwołuje się też do fragmentu, w którym Maritain dookreśla naturę tej refleksji: „Gdy myślenie zaczęło się rozwijać, poznawać i filozofować, przyjmować pewności naukowe i mądrość na temat rzeczy, duszy oraz ich pierwszej przyczyny, musi zwrócić się do siebie i do tego doświadcze-nia i oddać się poznawaniu poznadoświadcze-nia, osądzeniu go i zweryfikowaniu”. Ibidem, s. 552—553;

por. J. M a r i t a i n: Distinguer pour unir..., s. 143.

101 H. H o l s t e i n: Scolastique et problème critique..., s. 553—554.

102 Funkcję owej jedności w następujący sposób przedstawia Roland-Gosselin: „Mając dany realizm, ku któremu zwróciliśmy nasze poszukiwania, ten problem [krytyczny — A.R.B.]

ma swą rację bytu jednocześnie w jedności rozpoznanej koniecznie w sądzie i w sposobie, w jaki ta jedność nam się ukazuje jako koniecznie realizowana między podmiotem a przedmio-tem”. M.-D. R o l a n d - G o s s e l i n: Essai d’une étude critique de la connaissance..., s. 152; por.

także J. M a r i t a i n: Distinguer pour unir..., s. 167.

mu, dopóki jedyną lub co najmniej zasadniczą racją przedmiotu w ramach owej więzi byłby sam podmiot. Próba ulokowania tej racji po stronie rze-czy byłaby dla idealisty o tyle warta uwagi, o ile, zgodnie z tymi samymi krytycznymi wymogami, które legły u podstaw idealizmu, wykazywałaby, że między przedmiotem i jego realną podstawą zachodzi istotna więź.

Tymczasem Maritain nie tylko nie próbuje istnienia takiej więzi wyka-zywać, najzwyczajniej ją zakładając¹⁰³, lecz także kontestuje wszelkie czynione w tym kierunku próby. Stwierdza bowiem wprost: „Jest absur-dem [...] przyjmowanie, że myślenie mogłoby dosięgać tylko przedmio-tów-fenomenów, i oczekiwanie od niego wykazania, że przedmioty te są realnościami pozaumysłowymi”¹⁰⁴. Podobnie Roland-Gosselin przekonuje, że „nie jest w żaden sposób wymagane, aby [...] zaczynać od negacji zdol-ności umysłu do wejścia w relację z przedmiotem ukonstytuowanym w sobie, niezależnie od samego umysłu, ani nawet aby pozytywnie wątpić w taką zdolność”¹⁰⁵. W efekcie, niezależnie od tego, czy tak sformułowa-na przez obu filozofów ocesformułowa-na jest słuszsformułowa-na, czy też nie, basformułowa-nalizuje osformułowa-na właśnie to nastawienie, które miało stanowić krytyczną alternatywę dla pokartezjańskiego idealizmu. Maritain stwierdza: „To są owe stultae questiones [niemądre kwestie — A.R.B.], których św. Tomasz w ślad za św. Pawłem zaleca nam unikać”¹⁰⁶, i dodaje: „Widać, jakie jest stano-wisko, którego bronimy. Jako że intelekt skłania się najpierw nie ku sa-memu sobie ani w kierunku ja, lecz [zwraca się — A.R.B.] do bytu, całko-wicie pierwszą oczywistością [...], oczywistością dla intelektu pierwszą w sobie, jest ta [pochodząca — A.R.B.] od zasady tożsamości »odkrytej«

w intelektualnym ujęciu bytu lub realności”¹⁰⁷. Ujęcie to jest więc dla Maritaina źródłem oczywistości i podlegać może refleksyjnemu sprawdza-niu w celu kontroli jego przebiegu i oceny jego wartości — w takiej mie-rze jest oczywiście krytyczne. Nie zmienia to jednak faktu, że tak jak rzecz nie może po prostu, w całokształcie swoich warunków, wkroczyć w świadomość, tak też refleksja nie może poza ową świadomość wykro-czyć, ale stosuje się do tego, co się jej w świadomości udostępnia. Więź między zjednoczonym z podmiotem w akcie poznania przedmiotem i rzeczą, w takiej mierze, w jakiej jest oczywista dla Maritaina, staje się zatem wątpliwa dla idealisty. „Idealizm — powie Roland-Gosselin — jest nienaturalny”¹⁰⁸, a Maritain będzie utrzymywał, że separowanie

przed-103 „Refleksja filozoficzna — pisze Maritain — nie ma ani odtwarzać rzeczy na podstawie przedmiotu, ani upraszczać rzeczy jako hipotezy niepotrzebnej, postrzeganej jako sprzeczna w sobie, lecz ma stwierdzać, że rzecz jest dana wraz z przedmiotem i przez niego, i że jest również absurdem chcieć je rozdzielać”. J. M a r i t a i n: Distinguer pour unir..., s. 181.

104 Ibidem, s. 142—143.

105 M.-D. R o l a n d - G o s s e l i n: Essai d’une étude critique de la connaissance..., s. 12.

106 J. M a r i t a i n: Distinguer pour unir..., s. 143.

107 Ibidem, s. 149.

108 M.-D. R o l a n d - G o s s e l i n: Essai d’une étude critique de la connaissance..., s. 150.

miotu od rzeczy jest dokonywaniem gwałtu na naturze intelektu i że idealizm przyjmuje jako zasadę filozofii grzech pierworodny przeciwko racjonalnemu światłu¹⁰⁹. Nie zmienia to jednak faktu, że krytycyzm Mari-taina i Rolanda-Gosselin nie będzie najprawdopodobniej dla idealisty inte-resujący, głównie z tego względu, że postulując — nawet w tak barwny i apodyktyczny sposób — istnienie realnej, pozapodmiotowej racji przed-miotu dostępnego w świadomości, nie potrafi jednocześnie, w sposób przekonujący dla idealisty, racji tej wykazać. Idealista próbuje to uczynić, lokując ową rację w strukturach podmiotowych, wtedy jednak traci świat realny, a przynajmniej traci go w takim kształcie, w jakim obaj francuscy filozofowie chcieliby go zachować. Z tej perspektywy wydaje się, że róż-nica w kwestii podejścia do problemu krytycznego między Gilsonem a Maritainem i Rolandem-Gosselin byłaby zasadniczo taka: ten pierwszy, postrzegając ów problem jako owoc idealistycznego błędu, radzi, aby przestać się nim zajmować, zrywając z obsesją epistemologii jako warun-ku wstępnego filozofii¹¹⁰, ci drudzy natomiast, uznając, że idealiści sfor-mułowali go błędnie, przebudowują go pod kątem systematycznej ekspli-kacji refleksywnego potencjału tomistycznej teorii poznania. Tak czy inaczej, oba te podejścia w zasadzie wykluczają dialog ze współczesnymi im idealizującymi kierunkami i choć mogą niewątpliwie przyczynić się do wzmocnienia własnych systemowych pozycji, to jednak owo wzmocnienie dokonuje się jedynie w oczach ich autorów i zwolenników. Dla idealizmu bowiem w dalszym ciągu pozostają tak samo nieatrakcyjne.