Immanentyzacja zasady celowości

Można bez wątpienia przyjąć, że obok zainicjowanych wraz z po-czątkiem studiów w Uniwersytecie Lowańskim badań biologicznych oraz pogłębionego, nasilającego się od 1905 roku, studium filozofii Tomasza psychologia — w tym zwłaszcza psychologia empiryczna — stanowiła trze-ci główny obszar naukowych poszukiwań Maréchala. Korzenie tych po-szukiwań sięgają jeszcze okresu poświęconego scholastyce, czyli pobytu w lowańskim kolegium zakonnym, kiedy to, jak przekonuje Albert Milet, zapoznał się Maréchal również z najbardziej znaczącymi dziełami psycho-logii angielskiej autorstwa Williama Hamiltona, Jamesa Milla i Johna Stuarta Milla, Alexandra Baina oraz Herberta Spencera¹⁴². Sam Maré-chal, szukając źródeł wpływów, którym podlegał w obszarze psychologii eksperymentalnej, wskazuje jednak przede wszystkim rok 1901, kiedy to, najprawdopodobniej już jako student nauk przyrodniczych, zetknął się z dziełami Leibniza i Wundta¹⁴³. W tym właśnie czasie, niejako w tle swych głównych badań, pisze Maréchal pracę porównującą Leibnizjańskie ujęcie apercepcji z woluntarystyczną koncepcją percepcji według Wund-ta¹⁴⁴, a Armando Savignano, powołując się na słowa Alberta Mileta, pod-kreśla, że „w teorii Leibniza odnajduje [Maréchal — A.R.B.] dynamiczne

140 P. D a l l e u r: Maréchal: Interprète de Saint Thomas..., s. 17.

141 List Josepha Maréchala do Maurice’a Blondela, 19 maja 1914 roku. In: Copies de la cor-respondance Blondel — Maréchal (Farde B)..., boîte 19.

142 Por.: A. M i l e t: L’oeuvre philosophique du R.P. Joseph Maréchal S.J. ..., s. 207; D. M o -r e t t o: Il dinamismo intellettuale davanti al miste-ro..., s. 5.

143 Por.: J. M a r é c h a l: Addenda: sources doctrinales..., boîte 17; I d e m: Sources doctri-nales, influences subies..., boîte 17; I d e m: Influences subies dans le sens du finalisme intellec-tuel?..., boîte 17.

144 Por. L. C a v a l i e r e: Introduzione al pensiero di Giuseppe Maréchal..., s. 8.

Fot. 1. Kopia listu Josepha Maréchala do Maurice’a Blondela z 19 maja 1914 roku, zamieszczona w Copies de la correspondance Blondel — Maréchal. (Farde B).

KADOC, VII-80, boîte 19.

pojęcia wewnętrznej celowości i aktywności jednoczącej, które biologia nauczyła go już doceniać; wraz z Wundtem zdaje sobie lepiej sprawę z roli, jaką czyste chcenie odgrywa w zjawieniu się faktów pierwotnej świadomości”¹⁴⁵. Jest to informacja o tyle istotna, że pozwala w pewnym sensie uchwycić mechanizm ciążenia Maréchalowskich badań przyrodni-czych w kierunku wykrytej przezeń w tomizmie idei intelektualnej celo-wości. Jeżeli bowiem około 1901 roku styka się Maréchal w psychologii Leibnizjańskiej z uwewnętrznionym rozumieniem celowości, a do tego — z rozumieniem bliskim jego tomizującym, choć wówczas jeszcze niedo-określonym intuicjom, oczywiste staje się, że w 1902 roku odkryje har-monię tych idei z treścią biologicznych pism Driescha. Ułatwi mu to niewątpliwie oparcie ogólnobiologicznego dynamizmu na celowości, którą postrzegał będzie — tak jak w omawianym już artykule L’individualité dans la règne organique — nie jako zewnętrzny czynnik stymulujący, lecz jako wewnętrzne prawo rozwoju organizmów. Co więcej, dla owej imma-nentyzacji prawa celowości lata 1901—1905 są o tyle ważne, że Maréchal czyta wówczas także wiele innych istotnych tekstów, które sam zalicza do szeroko rozumianej psychologii empirycznej i uznaje za inspirujące.

I tak, w 1902 roku, głównie dzięki lekturze fundamentalnego dzieła Kar-la Marbego Experimentel Psychologische Untersuchungen über das Urteil, wchodzi w kontakt z psychologicznymi badaniami szkoły z Würzburga nad strukturą sądów (w tym również z analizą wpływu celowości na myś-lenie), a także studiuje Principles of psychology autorstwa Williama Jame-sa¹⁴⁶. Milet podkreśla jednak, że lektura Jamesa nie zaraziła Maréchala ideami pragmatyzmu, natomiast zainspirowała finezyjną analizą sądu realnego [jugement de réalité], w której odnajduje on wiele punktów wspólnych z tradycyjnymi tezami psychologii tomistycznej¹⁴⁷. Fakt ten wydaje się tym bardziej istotny, że już wkrótce, w 1908 roku, podstawę wytłumaczenia dokonującej się w sądzie realnym afirmacji znajdzie Maré-chal w swej idei intelektualnej celowości i w artykule À propos du senti-ment de présence... zaprezentuje to rozstrzygnięcie jako efekt analiz psy-chologicznych. Jeżeli więc do lektur z okresu studiów biologicznych dodać jeszcze książkę Franza Brentany Psychologie vom empirischen Standpunkt, którą Maréchal czyta około 1905 roku¹⁴⁸, to widać wyraźnie,

145 A. S a v i g n a n o: Joseph Maréchal filosofo della religione..., s. 99; por. A. M i l e t:

L’oeuvre philosophique du R.P. Joseph Maréchal S.J. ..., s. 207.

146 Por.: J. M a r é c h a l: Addenda: sources doctrinales..., boîte 17; L. C a v a l i e r e: Intro-duzione al pensiero di Giuseppe Maréchal..., s. 8—9; A. S a v i g n a n o: Joseph Maréchal filosofo della religione..., s. 102—103, przypis 7; A. M i l e t: L’oeuvre philosophique du R.P. Joseph Ma-réchal S.J. ..., s. 208.

147 Por. A. M i l e t: L’oeuvre philosophique du R.P. Joseph Maréchal S.J. ..., s. 208.

148 Por. ibidem. Maréchal podkreśla, że w lekturze Brentana oprócz koncepcji intencjo-nalności umysłu najistotniejsza była dla niego również teoria sądu rozumianego jako afirma-cja lub negaafirma-cja. Por. J. M a r é c h a l: Sources doctrinales, influences subies..., boîte 17.

że równolegle do badań biologicznych rozwija się w nim zainteresowanie empirycznie ujętą psychologią myślenia. W efekcie, jak zauważa Arman-do Savignano, można będzie zaobserwować stopniowy odwrót belgijskie-go jezuity od biologii i ewolucję w kierunku psychologii¹⁴⁹. Co prawda do 1908 roku, poza dwiema pierwszymi recenzjami w „Revue des Questions Scientifiques”, które zawierają pewne wątki psychologiczne, Maréchal nie publikuje żadnej pracy z zakresu psychologii, jednak na drodze indy-widualnego studium przygotowuje się do prowadzenia zajęć właśnie z tej dziedziny nauki. Gdy po zakończeniu studiów teologicznych i po rocznym pobycie w Austrii (Linz), gdzie przebywa od 1909 roku celem podszlifo-wania języka, wraca Maréchal do Louvain, aby w jezuickim kolegium przy ulicy Récollets nauczać biologii i fizjologii, otrzymuje też zadanie wykładania w roku szkolnym 1910—1911 psychologii eksperymental-nej¹⁵⁰. W tym czasie również, jak podkreśla Albert Milet, szczególnie dużo czasu spędza w laboratorium psychologii eksperymentalnej urządzo-nym w pomieszczeniach lowańskiego kolegium¹⁵¹. Jednak kluczowy dla jego naukowego rozwoju jako psychologa, a zwłaszcza naukowca pro-wadzącego badania w obszarze psychologii empirycznej, okazuje się 1911 rok. „W październiku 1911 [roku] — pisze André Hayen — młody profe-sor na semestr wyjeżdża z Louvain. Odwiedza Niemcy; zatrzymuje się ko-lejno w Monachium, Würzburgu, Giessen, Lipsku i w Berlinie. Większość swego pobytu spędza w Monachium. Ojciec [Maréchal — A.R.B.] — pod-kreśla Hayen — zapisał się na wykłady Alzheimera (klinika psychiatrycz-na), Geigera (estetyka), Goldschmidta (ewolucja), Isserlina (psychotera-pia), Kehrera (wprowadzenie do renesansu włoskiego), Pfändera (psychologia) i Planta (ćwiczenia psychiatryczne). Nie zdołał uczestni-czyć w klinikach psychiatrycznych Kraepelina. Składa [jednak — A.R.B.]

wizytę von Hertlingowi, Marbemu, Köhlerowi [...]. W Lipsku Ojciec [Ma-réchal — A.R.B.] został przyjęty przez Ziehena, Wirtha i Wundta”¹⁵². Po Wielkanocy 1912 roku podejmuje na nowo zajęcia w lowańskim kolegium i taki stan trwa do sierpnia 1914 roku, kiedy to, ze względu na działania wojenne, zmuszony będzie opuścić Louvain, rozpoczynając jednocześnie kolejny etap swej naukowej kariery. Widać jednak wyraźnie, że po po-wrocie z podróży do Niemiec Maréchal swe badania naukowe koncentruje już zdecydowanie na psychologii, w tym zwłaszcza na psychologii religii, w której skupi się na badaniu fenomenów doświadczenia mistycznego oraz na analizie możliwości zastosowania metod empirycznych do opisu

149 Por. A. S a v i g n a n o: Joseph Maréchal filosofo della religione..., s. 102.

150 Por.: A. M i l e t: L’oeuvre philosophique du R.P. Joseph Maréchal S.J. ..., s. 208;

G.H. B a u d r y: Maréchal (Joseph)..., s. 429.

151 Por. A. M i l e t: L’oeuvre philosophique du R.P. Joseph Maréchal S.J. ..., s. 208.

152 A. H a y e n: Le père Joseph Maréchal (1878—1944)..., s. 9.

przeżycia religijnego¹⁵³. Wydany w 1913 roku artykuł Orientations nouvel-les dans l’étude du métabolisme animal jest więc praktycznie ostatnią pracą Maréchala z zakresu biologii i kontakt z tą gałęzią wiedzy, oprócz prowadzonych wykładów, będzie podtrzymywał, sporządzając jedynie re-cenzje publikacji biologicznych¹⁵⁴. Jednocześnie od 1912 roku wzrasta liczba jego publikacji psychologicznych — zwłaszcza dotyczących pasjo-nującej go coraz intensywniej kwestii mistyki. Publikacje te zapowiada w pewnym sensie jego kluczowy, wspominany już artykuł z 1908 roku:

À propos du sentiment de présence... — ten właśnie, w którym mówi wprost o — ujętej w duchu tomistycznej psychologii — intelektualnej celo-wości, pieczętując tym samym, w pewnym sensie, proces psychologicznej immanentyzacji celowości jako zasady dynamizmu. Jest zatem oczywiste, jak przekonuje Albert Milet, że obecne praktycznie w całym dojrzałym, naukowym dziele Maréchala ujęcie intelektu jako władzy aktywnej, obda-rzonej prawdziwą celowością, musiało znaleźć swe oparcie w przedłu-żonym studium fenomenów witalnych¹⁵⁵, co w sposób naturalny stymu-lowały badania w obszarze psychologii eksperymentalnej. To bowiem właśnie ta autonomiczna, pozytywna i praktykowana w laboratoriach dys-cyplina badawcza, swoista fizjologia systemu nerwowego i władz poznaw-czych¹⁵⁶, otwierała przed Maréchalem perspektywę dookreślenia sposobu, w jaki, uchwycone w badaniach biologicznych, celowościowe zorganizo-wanie fenomenów witalnych przejawia się na poziomie wyższym niż tylko organiczny — na poziomie psychicznym. „Nasze rozumowanie — pisał Ma-réchal jeszcze w 1903 roku, postulując wewnętrzny charakter celowości — ograniczyło się do dziedziny biologii. Czyż nie zostałoby ono wzmocnione [corroboré] dzięki szczegółowej analizie wrażenia u zwierzęcia i czło-wieka, dzięki tak niejednokrotnie wyraźnym wskazówkom psychologii eksperymentalnej i postawieniu kilku rygorystycznych tez psychologii ra-cjonalnej?”¹⁵⁷. Chodzi więc o to, aby unikając zarzutu arbitralnego umeta-fizycznienia nauk przyrodniczych¹⁵⁸, pokazać możliwość spójnego

odnie-153 Por. A. M i l e t: L’oeuvre philosophique du R.P. Joseph Maréchal S.J. ..., s. 13.

154 Por. A. M i l e t: Bibliographie du père Joseph Maréchal..., s. 49—64.

155 Por. A. M i l e t: L’oeuvre philosophique du R.P. Joseph Maréchal S.J. ..., s. 205.

156 Por. A. L a l a n d e: Vocabulaire technique et critique de la philosophie. Paris 1960, s. 856—857.

157 J. M a r é c h a l: L’individualité dans la règne organique..., s. 439. Stosunek Maréchala do psychologii empirycznej pokazuje wyraźnie, że choć próbuje on samodzielnie definiować kształt relacji, jaki powinien zachodzić między filozofią a naukami szczegółowymi, mieści się jednak — także w tej kwestii — w ogólnych ramach, jakie wyznacza neoscholastyka lowańska. Ramy te sprecyzował sam Désiré Mercier, choćby w książce Les origines de la psy-chologie contemporaine. Por. D. M e r c i e r: Les origines de la psypsy-chologie contemporaine.

Louvain—Paris 1925, s. 456.

158 Takie właśnie zarzuty, posądzające o powrót do metafizyki, czy też nawet o jakąś for-mę przedziwnego mistycyzmu, formułowane były pod adresem zwolenników witalizmu. O tym

sienia do siebie poziomu eksperymentalnego i poziomu metafizycznego w interpretacji celowości, wykazując, że owa dynamiczna celowość, któ-rej wewnętrzny charakter na poziomie organicznym ukazują badania bio-logiczne, przejawia się także na płaszczyźnie procesów psychicznych, się-gając aż do poziomu aktywności intelektu, gdzie najpełniej odsłania się jej metafizyczny charakter. Taką właśnie próbę podejmie Maréchal, wchodząc w polemikę z psychoanalizą Sigmunda Freuda, polemikę, którą prowadzić będzie praktycznie do momentu wydania piątego zeszytu Punk-tu wyjścia metafizyki — także wówczas, gdy jego myślenie zdominuje już ściśle filozoficzne ujęcie celowości, ukazanej w owym piątym zeszycie jako fundament wszelkiej epistemologicznie zorientowanej metafizyki.